8 септември, нешто по 22 часот, првпат се појавува вест за пожар во модуларната болница во Тетово. Првичните фотографии што ја придружуваат веста се симнати од интернет, многу оган и понекое пожарникарско црево.
Кусата вест дека избувнал пожар во модуларната болница не е доволна. Речениците се надополнуваат од минута во минута. За петнаесетина минути почнува и лицитацијата со жртви. Дел од медиумите внимателни – најверојатно има и жртви, други храбро објавуваат – најверојатно има 36 жртви. Бројката варира од медиум во медиум, од 10 до 36.
Министерството за здравство соопштува дека министерот е на пат кон болницата во Тетово. Брзо потоа објавуваат дека има и жртви. Тогаш настанува вистински хаос на интернет, медиумите водени од официјалното соопштение на Министерството за здравство, не ги чекаат официјалните бројки и масовно споделуваат вести во кои се запишани различни податоци за изгорени пациенти.
Вака приближно се одвиваше генезата на објавувањето информации ноќта на 8 септември кога изби оган во ковид-болницата во Тетово. Интернет-страници, радија, телевизии... сите медиуми се јавуваа и објавуваа, беа во трка кој попрв ќе дознае повеќе.
Зошто се брзаше со објавување на бројот на жртви пред официјално да се потврди?
Од Здружението на новинари на Македонија велат дека не се изненадени од брзината на ширење непроверени информации.
„Примерите за ширење непроверени информации во услови на трагедија, не се нов феномен во нашето општество, а мотивите најчесто се политички или, пак, со тенденција да се креира лажна популарност на социјалните медиуми од неодговорни корисници“, вели Драган Секуловски, извршен директор на ЗНМ. Тој смета дека лицитирање со бројка на починати лица во услови на трагедија во која нема официјална информација дали и колку лица се починати, не само што ги прекршува етичките стандарди на новинарската професија, туку и може негативно да влијае врз јавниот ред и мир преку предизвикување паника меѓу граѓаните, а тоа да доведе и до јавни немири.
Од Советот за етика во медиумите во Македонија велат дека Европската новинарска практика, како и насоките од Алијансата на независни совети за печат на Европа – АИПЦЕ се мошне јасни – дека во случај на несреќи и катастрофи, новинарите имаат исклучително голема одговорност во обработката и пласманот на информациите.
„Главниот принцип, се разбира, е почитувањето на членот 1 од Кодексот на новинарите – да се објавуваат точни и проверени информации, да се настојува да се провери информацијата максимално пред да се објави, и притоа, доколку не сме сигурни во нејзината веродостојност, да се нагласи јасно дека станува збор за непроверена информација. Понатаму, да се избегне искушението на сензационалистичкиот пристап во обработка и пласман на информациите, нешто што гледаме дека е исклучително тешко во време на експанзија на интернет-портали, кога целта е клик повеќе. Она што медиумите го забораваат е да направат дистинкција помеѓу катастрофа од ваков тип, кога починатите се граѓани што не се јавни личности, или смрт на јавна личност (природна, во некоја несреќа или, пак, самоубиство)“, вели Катарина Синадиновска од СЕММ.
Објавувањето неточни информации од медиуми што официјално го носат товарот на јавното информирање, односно се регистрирани како медиуми, е многу загрижувачки факт, смета универзитетската професорка Јасна Бачовска. Таа вели дека опасноста е особено голема во овој социолошки амбиент што го креираат социјалните мрежи.
„За жал, сè почесто се случува ова и е резултат на непрофесионализам во новинарството, лоша уредничка политика, низок интегритет на медиумите во државава. Потребата е сензационализам. Ваквите вести особено се опасни кога доаѓаат токму од официјални медиуми, во момент кога тие треба да се брана од лажни вести, субјективизам, произволности и хаос што го создаваат приватните профили што се јавно достапни и прават информациски хаос. Граѓанинот едноставно ќе нема каде да се информира и ќе нема кому да верува“, вели Бачовска.
Како професорка на идните новинари, таа нагласува дека еден едуциран новинар не би требало да прави „грешки“ од овој тип, бидејќи уште како студент по новинарство учи за објективност во новинарството, за професионализам, за факт наспроти информација, за етика на информирање.
Постојат ли санкции за ваквиот сензационалистички пристап на информирање?
Да се биде прв значи и да се има најголема одговорност. Која е казната за оние што се служат со лаги или со непроверени информации за да бидат први? Од агенцијата за аудио и аудиовизуелни услуги велат дека не постои казна што тие како регулаторно тело можат да ја изречат.
„Од регулаторен аспект, телевизиите и радијата треба да ги почитуваат начелата за вршење на дејноста што се наведени во член 61 од Законот за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги. За конкретниов случај особено се важни начелата со кои се бара објективно и непристрасно прикажување на настаните, потоа негување и развој на хуманите и на моралните вредности на човекот, заштита на приватноста и достоинството на личноста, како и заштита на идентитетот на жртвите на насилство. За непочитување на овие одредби нема казна, туку санкцијата е морална и обично ја изрекува саморегулаторното тело“, вели Емилија Петреска Камењарова од ААВМУ.
Но, секој граѓанин што ќе почувствува дека ваквиот тип информирање не е според етика и е спротивен на професионалното информирање, може да се обрати до ЗНМ.
„Кога станува збор за објави на новинари, пред сè кои се членови на Здружението, секој граѓанин може да поднесе претставка до Советот на честа. Доколку Советот утврди дека има прекршување на етичките принципи, има јавна одлука што укажува дела конкретниот новинар или група новинари се непрофесионални. Во одредени случаи што се експлицитни и за кои се цени дека е потребна итна реакција, ЗНМ често во соработка со Советот за етика има објави или директна комуникација кон конкретните медиуми или новинари дека има злоупотреба на слободата на изразување“, истакнува Секуловски.
Но, колку е важна трпеливоста и професионализмот на новинарите, толку е важна и ажурноста во информирањето на институциите, смета Синадиновска од СЕММ.
„Другата наша забелешка е еднакво суштинска, а се однесува на институциите – тие мора да внимаваат да бидат максимално транспарентни. Кога има катастрофи, мора да има постојан однос со јавноста, прес-конференции (или дури и отворен прес-центар 24 часа) за да се обезбеди институционално информирање и можност за новинарите да поставуваат прашања во име на граѓаните, меѓу другото и за предизвикување на она што се пушта како официјален став на некоја институција. Тие официјални ставови мора да се остави простор да бидат предмет на новинарски интерес, било да се дообјаснат, поедностават или просто – да се оспорат, доколку се имаат такви новинарски индиции“, вели Синадиновска. Таа дополнува дека дури и во услови кога надлежните ги немаат сите одговори во првиот момент, важно е да се исправат пред јавноста и да се покаже дека кон несреќата ќе се пристапи со максимална почит на јавноста и на граѓаните и на нивното елементарно право да бидат точно информирани.
Сензационализмот ја уништува довербата во медиумите
Колку и да е голема казната за еден медиум од надлежните институции, не може да се мери со губењето на довербата кај публиката. Професорката Јасна Бачовска вели дека одржувањето на врската гледач-медиум е особено важна во известувањето сензитивни информации, како што е бројот на жртви во модуларната болница во Тетово.
„Ако новинарите продолжат да информираат на овој начин, нормално дека ќе ја изгубат довербата и тоа е голема општествена штета. Затоа е потребна работа на полето на медиумите и медиумски модел на општествено ниво и со политичка волја, а тоа значи: добри закони за медиуми, политички плурализам во медиумите, професионални и едуцирани новинари, силен невладин сектор во овој домен и поддршка на демократизацијата на медиумите од државата, како и јакнење на јавниот сервис“, смета Бачовска.
Од ЗНМ се со помек став и сметаат дека гледачот би прифатил и извинување од медиумот ако тоа е направено ненамерно.
„Кога станува збор за ненамерен пропуст од новинар или од медиум во начинот на известување, постои можност за јавно извинување. На тој начин се покажува подготвеност да се прифати грешката и да се побара од публиката да биде толерантна. Меѓутоа, во случаи кога злонамерно се злоупотребува новинарската професија, со цел да се има личен бенефит или да му се нанесе некому штета по угледот, во тој случај штетата често може да биде врз граѓаните и нивното право на јавно информирање и тука да настрада јавниот интерес“, вели Секуловски.
Синадиновска од СЕММ завршува дека преку непрофесионализмот во јавното информирање и од страна на институциите и од страна на медиумите, се креира недоверба во самите медиуми, ама и во системот, нешто што може да биде особено опасно токму во време на несреќи или катастрофи или предизвици за јавното здравје, кога имањето на вистинската информација понекогаш ја прави разликата помеѓу животот и смртта.
Автор: Катерина Топалова
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Текстот е подготвен во рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).
