Сурфањето низ океанот од информации денес е многу поразлично искуство од пред десетина или петнаесет години. Сѐ поретки се веб-адресите каде што не ве сочекува некоја „попап“ реклама, прозорче со барање да прифатите колачиња (cookies), банер реклама, покана за претплата, препорака за некој настан и слично на тоа. Веројатно не треба да ги споменуваме периодите на политички кампањи, кога овој онлајн метеж се зголемува неколкукратно. Нашите мали екрани на паметните уреди стануваат сѐ помали и понабиени со автоматизирани пораки од рекламен или од промотивен карактер. Овие попатни неугодности за медиумски писмениот корисник треба да бидат потсетување дека онлајн медиумите, како и сите други медиуми, покрај другото, се и економски субјекти. Иако често подзабораваме на тоа и нив ги доживуваме претежно како лесно достапни онлајн катчиња за забава, бесплатно информирање и „тепање“ време, новите медиуми во голема мера се резултат на значителен труд и професионален ангажман, од техничка подготовка, сѐ до креирање на содржината.
Вистина е дека создавањето онлајн медиум бара далеку помала инвестиција од, да речеме, отворање нова телевизија, но во денешни услови на динамични промени и зголемување на стандардите во онлајн продукцијата, од графички, технички, содржински, кориснички и од друг карактер, трошоците за функционирање на еден онлајн медиум се постојано во пораст. Времето кога корисниците можеа бесплатно и лесно да отворат блог, да копираат содржини од други веб-локации и да креираат свои медиуми, полека останува зад нас. Отворањето блогови и страници на социјалните мрежи сѐ уште е најчесто бесплатно, но техничките стандарди, сложеноста за одржувањето онлајн медиум, интеграцијата на визуелни содржини, вмрежувањето во различни фидови, премиум опциите и оптимизирање на пребарувањето, бараат сѐ повеќе напредни знаења, ресурси и професионално искуство. Најчесто за ова потребно е да се ангажираат професионалци и да се користат услуги на неколку типови специјалисти.
Фото: www.freepik.com
Како и да е, отворањето и одржувањето на онлајн медиумите, сѐ повеќе наложува различни трошоци и засилена комерцијализација, како и во претходните генерации на медиумите. Со други зборови, рекламите и другите видови комерцијални бизнис-модели стануваат неизбежен дел од нашите онлајн искуства. „Слободарскиот интернет“ од деведесеттите и почетоците на овој милениум станува сѐ посилно комерцијализиран информациски простор. Втор важен фактор за зголеменото присуство на онлајн рекламите секако е зголемениот број корисници. Интернетот и социјалните мрежи постепено се трансформираат во една од најважните јавни сфери и интересот за зголемен број рекламни содржини на големите огласувачи е сосема разбирлив. И конечно, како трета клучна причина може да се наведе специфичноста што интернетот и новите медиуми ја внесуваат на полето на рекламирањето, а тоа е таргетираното или персонализираното рекламирање.
Новите медиуми даваат погодности за корисниците да ги персонализираат своите онлајн искуства, да ги приспособат на своите интереси и намери, но, од друга страна, тоа им дава предност и на платформите што ги нудат овие онлајн услуги. Тие се сега во можност да добиваат повратни информации за корисниците, кои се нивните интереси, што е актуелно и во тренд, како се разликуваат интересите на корисниците според возраст, пол, место на живеење и слично. Дополнителна важна одлика на новиот медиумски систем е што сега тој е глобално интегриран и е вмрежен во еден поврзан комуникациски систем. Ваквата вмреженост им дава предност на големите дигитални платформи, т.н. онлајн гиганти:
Компаниите од „Биг тек“ доминираат со е-трговијата (Амазон), онлајн огласувањето (Алфабет и Мета), електронските уреди за широка потрошувачка (Епл), „клауд“ сметањето (Амазон и Гугл), компјутерски софтвер (Мајкрософ и Епл), вештачката интелигенција (Амазон) и, не помалку значајно, социјалното вмрежување (Мета). Доминацијата се покажува како крајно доходовна и сите пет компании се на или при врвот на сите глобални ранг-листи по пазарна капитализација.
Во вакво опкружение помалите медиуми се наоѓаат под доминација на онлајн гигантите што доминираат и со содржинската продукција, но и со медиумскиот пазар на огласување.
Огласувањето е главен извор на приходи за компаниите од групацијата Биг тек. Осумдесет отсто од вкупните приходи на Ал-фабет во 2021 година (257 милијарди долари 13), на пример, беа приходи од продажба на рекламен простор. Мета, со своето семејство апликации (Фејсбук, Инстаграм, Месинџер, ВотсАп), во 2021 година пријави вкупни приходи од огласување во износ од 114,9 милијарди долари 14. Амазон пријави вкупни приходи од 31 милијарда долари во 2021 година, при што приходите од огласување беа проектирани на 5 милијарди долари.
Ваквата поставеност на медиумскиот систем со голем број медиуми и доминантни биг-тек компании наметнува нов систем на борба за вниманието на публиката и корисниците на глобално рамниште. Од производство на квалитетна содржина, тежиштето сѐ повеќе се префрла во натпревар на привлекување внимание, во кое предност добиваат брзи и провокативни медиумски формати. Токму врз овие наметнати правила на селектирање на информациите се должи и порастот на виралните содржини какви што се теориите на заговор и дезинформациите.
Терминот „економија на внимание“ првично го употреби психологот и економист Херберт Сајмон, кој вниманието го поставува како клучен критериум за тоа како се менаџираат информациите денес. Во таа смисла, вниманието како врвен фактор за тоа како се филтрираат и управуваат информациите, се ограничува и она што можеме да го следиме на медиумските платформи. Неговиот познат цитат појаснува дека „изобилството информации создава сиромаштија на внимание“. На тој начин, вниманието станува клучен ресурс на модерната информациска економија.
Во една од претходните анализи видовме дека улогата на алгоритмите во селекцијата и дистрибуцијата на информациите е сѐ позначајна. Клучниот параметар по кој се дизајнирани алгоритмите е токму идентификувањето онлајн содржини што привлекуваат внимание. Тие се маркирани, групирани и потоа таргетирани кон одредени целни групи така што оние содржини што привлекуваат внимание се засилуваат и често доминираат во автоматското дистрибуирање на информациите. Содржините што привлекуваат внимание се одликуваат и со тоа што за нив е најлесно да се одреди метриката, односно да се измери нивната вредност, колку што е тоа можно. На тој начин, бројот на допаѓања (лајкови), споделувања (шерови), коментари итн., практично функционираат како криптовалути што кумулативно ја генерираат вредноста на овие содржини. Со други зборови, целиот систем на групирање и насочување на информациите е изграден врз начелото на зграпчено внимание на корисниците. Може да се каже дека доминантниот систем за сортирање и ширење на информациите, всушност, има своја вградена наклоност (bias, aнгл.) кон еден тип содржини. Кај големите онлајн сервиси, какви што се Јутјуб, Спотифај, а во блиска иднина и Нетфликс, веќе е зацврстен двојниот систем на плаќање за користење на нивните услуги: плаќање со пари на премиум услуги и плаќање со вашето внимание преку гледање реклами.
Фото: www.freepik.com
На интернетот и на социјалните мрежи доминираат токму оние содржини што лесно привлекуваат внимание, од фотографиите на Инстаграм, преку статусите на Фејсбук, сѐ до видеата на ТикТок. Откако ќе го привлечат нашето внимание, овие сервиси се дизајнирани да нѐ задржат на нив што подолго со автоматизирано и многу често прекумерно нудење слични содржини.
Овој валоризирачки систем за медиумските содржини што најлесно привлекуваат внимание, преку масовната комуникација навлегува и во популарната култура и во другите општествени сфери, така што наклоноста кон нив влијае и врз политиката и културата во поширока смисла. Во текот на кампањата за претседателските избори во САД во 2016 година и претходно во борбата за номинација на Републиканската партија, Доналд Трамп токму преку своите вештини да привлече внимание кај мејнстрим медиумите и на Твитер, успеа да избие во преден план и во двете трки. Неговата изборна победа секако имаше големо глобално влијание, најдиректно преку тоа што многумина се обидуваа да ги копираат методите што носат успех и изборни победи.
****
Еден од посподелуваните цитати што достигна голема популарност на социјалните мрежи е оној што вели „Барај почит, не внимание“. Тој може да послужи како добра крилатица за идните потребни промени на постојниот систем на менаџирање на информациите во јавната сфера во оваа ера на т.н. економија на вниманието. Привлекувањето на вниманието како доминантен систем во дисперзијата на информациите и во огласувањето, покажува многу недостатоципокажува многу недостатоци, од лесно ширење на дезинформациите, до психолошки проблеми кај корисниците. Ако не се промени системот што ги охрабрува и ги наградува корисниците да бидат токсични едни кон други, проблемите што сега постојат, само ќе се зголемуваат. Онлајн платформите навистина ќе треба да посветат повеќе време и труд на поттикнување на довербата и почитувањето, и кон нив како сервиси, но и кон другите корисници, со цел барем делумно да внесат рамнотежа во критериумите за селектирање и ширење на информациите.
Автор: Сеад Џигал
Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).
