Активизам

Photo 15112 I 960x600

Убиствата што таблоидизираа одредени професионални медиуми

Известувањето на регионалните медиуми за двата сериозни случаја - трагедијата во Цетиње, Црна Гора и убиствата на Вања Ѓорчевска и Панче Жежовски во Скопје и Велес, Северна Македонија, посочува на сериозна таблоидизација на Западниот Балкан. Меѓутоа, истражувањето направено од Јелена Мартиновиќ (Подгорица) и Огнен Јанески (Скопје) покажува дека црногорските етаблирани медиуми покажале капацитет за професионална воздржаност, додека, пак, Северна Македонија се борела со сензационалистички тенденции. Пишуваат: Јелена Мартиновиќ (Подгорица) и Огнен Јанески (Скопје) ПРЕДИЗВИЦИ ЗА МЕДИУМИТЕ Најголемата трагедија во поновата црногорска историја се случи во Цетиње на 12 август 2022 година, кога во масовно убиство беа убиени десет лица, а единаесеттиот - убиецот Вук Бориловиќ беше усрмтен од полицијата. Во престрелката која траела околу 40 минути биле ранети шест лица. Според податоците на медиумските тела и здруженија, етаблираните медиуми во Црна Гора известувале професионално, потпирајќи се на официјални извори и податоци, без да изнесуваат непроверени информации. Веднаш по првите истрели во престолнината (поранешниот главен град) на Црна Гора, медиумите објавија информација дека пукањето е во тек, а со оглед на тоа дека се случува невидено масовно злосторство, регионалните медиуми ја пренесоа информацијата што ја објавија колегите од Црна Гора. Новинарите и уредниците на медиумите кои известуваа за злосторството имаа голема одговорност бидејќи граѓаните беа многу вознемирени. Ова особено е важно поради тоа што службените лица ѝ се обратија на јавноста само неколку часа подоцна. Сепак, медиумите не се натпреваруваа за тоа кој прв би објавил некаква информација, дотолку што во првите часови не објавуваа ни вести на нивните Фејсбук-профили, што посочува на тоа дека се грижеле за ширењето контроверзен говор. Од друга страна, во случајот со двократното убиство во Скопје и Велес, социјалните мрежи беа преплавени со лажни профили кои посочуваа дека ја знаат локацијата на младата жртва, како и политичари кои лажно тврдеа дека имаат инсајдерски сознанија за сторителите. Во трагичен пресврт на настаните, властите ги открија телата на двете жртви набрзо неколку дена по одекнувањето за трагедијата во јавноста. Жртвите беа идентификувани како 14-годишната Вања Ѓорчевска од Скопје, која беше пријавена за исчезната и 74-годишниот Панче Жежовски, пензиониран бербер од Велес, кој исчезнал неколку дена пред Ѓорчевска. Главниот осомничен, Љупчо Палевски, бизнисмен и десничарски активист, беше уапсен во Турција. Заедно со Палевски, осомничени беа уште неколкумина други. Дезинформациите и шпекулативните теории почнаа да кружат речиси веднаш по пријавувањето на исчезнувањето на Ѓорчевска на 27 ноември. Еден политичар од мала македонска политичка партија, објави провокативна порака на социјалните мрежи. Тој тврдеше, еден ден пред да бидат откриени телата, дека осомничените биле ослободени од полициски притвор и им било дозволено да избегаат во Косово. Оваа објава инсинуираше дека виновниците се етнички Албанци, тврдење кое подоцна се покажа како неточно. Тогаш полицијата само потврди приведување на пет лица и извлекување на возило. Ваквото тврдење беше преземено од српски онлајн-медиуми, а чиишто написи веќе не можат да се најдат на нивните веб-страници. Со оглед на етничкиот состав на Северна Македонија, каде Албанците се втора по големина етничка група, ваквите непроверени тврдења имаа потенцијал да разгорат етнички тензии. Следствено, Министерството за внатрешни работи постапи брзо за да ги отфрли овие неосновани наводи, имајќи на ум дека веднаш ваквите теории беа прифатени и во српските медиуми, кои пак, извршија влијание врз македонските. Српските, а и босанските медиуми имаа опсежни анализи (особено телевизиски емисии), со времетраења и над еден час, со разни експерти, криминолози, психолози и уредници на интернет-портали, од кои повеќето имаа заеднички зборови во насловите: „мистериозни нешта“, „чудни околности“, „несфатливи чекори“ и слично. „ЛАЈКОТ“ - ПОВАЖЕН ОД ПОСЛЕДИЦИТЕ Експертите како проф. д-р Жанета Трајкоска – директорка на Институтот за комуникациски студии (ИКС) во Скопје, укажаа на потребата од основна новинарска етика во образованието и практиката. „Никогаш не може да генерализаме. Тие што се сметаат за професионални медиуми ги почитуваа препораките и ги почитуваа стандардите за известување за ваков тип настани, посебно кога е во прашање малолетно дете. Другите, за жал, се фокусираа на лајкови и кликови не мислејќи на последиците и печатот што го оставаат врз јавноста, но пред сè на блиските роднини и пријатели на двете жртви.“ – рече таа. Таа потенцираше дека трендот на таблоидизација не е ограничен само на Македонија, туку дека со воочило како тоа влијаело и на регионот: „… па дури и ценетион „Утрински“ (н.з. „Јутарњи“) кој ги пренесе и „чаршиските“ муабети и теории на заговор и што зборувале луѓето на пазар, таксистите итн... тотално непотребно и некорисно за известување за овој грозоморен случај.“. Таа посочува дека за медиумите проблем е молкот на институциите, но, сепак мора да се земе предвид и спецификата на злосторствата - киднапирање, убиство и најстрашното - убиство на малолетно девојче. „Правилата се јасни - не објавуваш непотврдени информации, не креваш паника со своите написи, не дозволуваш родителите прво да дознаат од медиумите, но и ја почитуваш нивната болка и специфичноста на случајот. Сè е напишано и регулирано од професијата - треба само да се применува и почесто да се потсетуваме на правилата.“ – појасни Трајкоска. Кога станува збор за трагедијата на Цетиње, главно таблоидите од Србија, но и српски телевизии со национална фреквенција беа тие кои главно објавуваа непроверени и сензационалистички информации. Поради ова, Агенцијата за електронски медиуми (АЕМ) на Црна Гора донесе одлука да ја замре ТВ „Пинк“ на шест месеци, поради емисијата која во Србија ја води популарната водителка Јована Јеремиќ, а во која гостин ѝ беше приватниот детектив Браца Здравковиќ, кој зборуваше за наводните причини за трагедијата во Цетиње. Агенцијата посочи дека со ова емитување е прекршена Конвенцијата за прекугранична телевизија, во делот што се однесува на обврската за почитување на човековото достоинство и основните права на другите. Советот на АЕМ заклучи дека во оваа емисија радиодифузерот „недвосмислено ја потврдува намерата да го привлече вниманието на гледачите на сензационален и провокативен начин, без причина да го загрози достоинството и приватноста на жртвите и членовите на нивните семејства“. Јеремиќ на 27 август 2022 разговараше со својот гостин за наводните вистински причини за масакрот, кои ги дознале од соседите на жртвите и убиецот од Цетиње. Водителката изнесуваше заклучоци за мотивите на убиецот, а „приватниот детектив“ детали за семејството на злосторникот и неговите жртви. Истата водителка, година дена подоцна, на 9 декември 2023 ги шокираше гледачите во Северна Македонија и во Србија, кога во утринската програма ја донесе својата малолетна ќерка во сегментот од емисијата каде тема беше убиството на Вања. Истражувањето покажа дека најмногу непроверени и сензационалистички информации за случајот со трагедиите во Црна Гора и Македонија објавувале истите таблоиди. Таблоидите ширеле теории на заговор, објавувајќи залажувачки наслови. ЗЛОСТОРСТВАТА – ХРАНА ЗА ТАБЛОИДИТЕ Аналитичарот Марко Бановиќ од Центарот за дигитална форензика (ДФЦ) во Подгорица, кој се занимава со дезинформации и лажни наративи, како и со странски влијанија врз медиумите, посочи дека медиумите во Црна Гора интензивно известувале за масовното убиство и за трагедијата во Цетиње, и иако имало одредени пропусти во известувањето, сепак во содржината во најголема мера не бил забележан сензационализам, релативизирање или говор на омраза. „Повеќето медиуми се обидуваа навремено и објективно да известуваат за сите случувања, пренесувајќи официјални соопштенија од институции и изјави, како и реакции на претставници на институции, политички актери и организации.“ - рече тој. Забележано е таблоидно и пристрасно известување од одредени медиуми во Србија („Информер“, „Курир“, „Блиц“) - сензационалистички наслови за настанот, описи од местото на настанот, карактеризација на напаѓачите. „Српските медиуми селективно ги презентираа фактите, односно истакнуваа информации кои поткрепуваат одредени тези кои би предизвикале поголема реакција кај јавноста, а со тоа и поголема читаност и гледаност. Информациите што не ги потврдија нивните тези и наративи, тенденциозно беа изоставени. Тука се воочуваше и емотивен начин на известување, кој може да биде особено опасен во такви ситуации.“ - истакнува Бановиќ. На прашањето за да го искоментира фактот дека во Црна Гора нема таблоиди и дека нема такви што биле основани за на долг рок, тој одговара дека е точно, но дека е забележливо дека има портали кои известуваат и пласираат содржини кои имаат таблоиден карактер. „Најочигледни примери за тоа се „Борба“ и „ИН4С“, кои многу често пласираат наративи и известуваат на сензационалистички начин со кликбејт-наслови. „ИН4С“ и „Борба“ се препознаени како портали кои генерираат и дистрибуираат дезинформации, а со тоа го манипулираат јавното мислење во Црна Гора. Тие портали се поврзани со портали од Србија и ги пренесуваат нивните таблоидни содржини. Координирано делување на тие портали има за цел да ја измами јавноста, да создаде поделби и да ги подигне тензиите во општеството.“ - смета Бановиќ. Тој нагласува дека во Црна Гора често се игнорираат таблоидните и несоодветните содржини кои се објавуваат преку социјалните мрежи и другите онлајн платформи. „Конкретен пример е Утринската програма на Телевизија „Пинк“, која извесен период доби забрана за емитување поради несоодветно известување за трагедијата во Цетиње. Кабелските оператори ја почитуваа одлуката на регулаторот, но граѓаните на Црна Гора можеа да ја следат утринската програма на „Пинк“ на социјалните мрежи и на ЈуТјуб-каналот на таа телевизија. Дури и емисијата поради којашто беше забранета „Пинк“ сè уште е достапна на ЈуТјуб. Ист е случајот и со ТВ „Хепи“ чија Утринска програма исто така беше забранета шест месеци. Ова е нешто на што мора да се посвети особено внимание, имајќи предвид дека сè поголем број млади ги користат онлајн-платформите како средство за информирање.“ - апелира тој. Ранко Вујовиќ, извршен секретар на Советот за саморегулација на медиумите од Црна Гора, вели дека големите трагедии и злосторства често се „храна“ за многу таблоиди во светот. Тој нагласи дека Црна Гора нема класични таблоиди, што не значи дека нема повремено таблоидно известување во медиумите. „Трагедијата во Цетиње во 2022 година е едно од најголемите масовни убиства во Црна Гора. Мониторингот на медиумите не утврди поголемо прекршување на Кодексот на новинарите од страна на медиумите кои известуваа за оваа трагедија. Но, медиумите од Србија, како и обично, се натпреваруваа што побрзо да објават информации за ова злосторство, што доведе до објавување неточни и непроверени информации. Во тоа предводеа „Курир“, „Информер“ и „Блиц“.“ - изјави Вујовиќ. Вујовиќ рече дека таблоидните медиуми споделуваат најниски човечки страсти и нагони, обидувајќи се да заработат пари од тоа. „Тие го воведуваат принципот дека во медиумите сè е дозволено, со што се губи основната човечка улога на медиумите. Кога станува збор за конкретна трагедија, тука таблоидите се појавуваат во улога на мршојадци кои се хранат со туѓи несреќи и се обидуваат да заработат од нив. Трагичните приказни се детално искористени и на тој начин ужалените членови на семејството се доведуваат во ситуација повторно да ја преживеат трагедијата на своите најблиски. Идентитетот на жртвите се објавува без резерва, спротивно на принципите на Кодексот на новинарите.“ - рече Вујовиќ. На прашањето за тоа зошто таблоидите никогаш не успеале да опстанат во Црна Гора, тој одговори дека тоа е поради тоа што ова е сè уште мала патријархална заедница и фактот што луѓето, скоро и да се познаваат сите меѓусебно. „Етичките принципи во Црна Гора сè уште се силни, така што таблоидното роварење низ животите на жртвите би предизвикал колективен бунт на заедницата. Да се потсетиме дека неодамна во Белград беа организирани неколкудневни протести против одредени таблоиди и нивниот начин на известување.“ - објасни Вујовиќ. ОНЛАЈН-ПРОСТОРОТ Е ЧЕСТО БЕЗ ИНТЕГРИТЕТ Новинарот Саше Димовски, кој е и претседател на Советот на честа при Здружението на новинарите на Македонија (ЗНМ) посочува дека за таблоидизацијата на медиумите треба да се бара внимание и од државата, како и промена на законите за медиумите. „Мора да се знае кој стои зад онлајн-медиумите. Сега, во морето на нерегулиран простор, за жал, никнуваат секојдневно разни медиуми, без новинари, без сопственици, а кои најчесто се користат за политичка пресметка.“ – вели тој. Со оглед на напливот на сензационализам и дезинформации во случајот на двократното убиство, Димовски ги проблематизираше неподнесувањета претставки за новинарските написи, посочувајќи конкретни мерки за зајакнување на новинарскиот интегритет и довербата на јавноста. „Советот на честа при ЗНМ, како саморегулаторно тело веднаш реагираше со соопштение кога забележа дека одредени портали објавија дека „девојчето е живо и се наоѓа во џамија во соседна земја“, без да направат елементарна проверка на информацијата. Одговорноста на медиумите во вакви случаи е голема и не смее да се преземе сè што ќе се објави на Фејсбук без да се провери, и ги повикавме сите граѓани, доколку забележат прекршување на Кодексот во известувањето за овој случај да поднесат претставка.“ – истакнува тој. За жал, како што додава, Советот не добил претставки, што би значело дека граѓаните или не ги препознаваат сензационализмот и дезинформациите - или се рамнодушни кон сè што се случува или објавува и немаат желба, преку личен пример, со посочување на овие појави да се подобри медиумското известување. Димовски вели дека шпекулациите и сензационализмот како трка за кликови во вакви случаи се погубни за сите нас и мора да се внимава и на презумпцијата на невиност и на другите законски ограничувања за да не ѝ се наштети на истрагата. „Имаше многу емоции од страна на новинарите, кои подоцна се извинуваа дека биле понесени од случајот, но, новинарите мора да се свесни дека за да бидат на висина на задачата, мора да ги совладаат своите емоции и да бидат професионални. Не се дозволени испади кон осомничените, ниту плачење пред камера, независно од тежината на случајот. Медиумите на вакви случаи треба да проценат кого испраќаат да известува. Етичката дилема што останува е дали и натаму треба да се објавува фотографијата од Вања, без заштитен лик, дури и откако се утврди дека таа не е жива. Бидејќи жртвата има и семејство, помлада сестра, на која како да заборавија сите.“ – рече Димовски. ПРОМЕНА НА ЗАКОНСКИТЕ РАМКИ Ширењето дезинформации во случаите во Цетиње, Скопје и Велес го отвори прашањето за тоа кои промени на законските рамки може да влијаат на зајакнувањето на етичкото новинарство. Новинарот Васко Маглешов кој е и претседател на Судско-медиумскиот совет при Здружението на судиите на Република Северна Македонија вели дека дезинформациите главно беа дисеминирани во т.н. „информациско окружување“, односно во сферата на социјалните мрежи. „Таму е најголемата „загаденост“. Зад тастатурата секој може да сподели информација, секој може да биде „експерт“ за одредена област. Сметам дека нема потреба од законска интервенција, бидејќи тоа е „лизгав терен“. Но, неопходна е проактивната улога на истражните органи преку редовно информирање за случаите кои ја интересираат јавноста за да се спречи креирање паника кај граѓаните. Во ера на масовно користење на социјалните мрежи, можеби треба да се размисли за тоа институциите од правосудството своите соопштенија да ги пласираат токму таму. Онаму пак, каде што е евидетно дека има намера и некому да се наштети или да се шири говор на омраза, би требало промптно да реагира Министерството за внатрешни работи.“ – подвлекува Маглешов. Кога станува збор за Црна Гора, ширењето дезинформации и лажни вести кои предизвикуваат паника и неред е кривично дело според Кривичниот законик. Неодамна усвоената медиумска стратегија предвидува формирање на мрежа, автономна институција, која според замислата треба да се бори против дезинформациите, говорот на омраза и вознемирувањето на интернет. Неѓељко Рудовиќ, директор на Дирекцијата за медиуми во црногорската агенција МИНА, рече дека мрежата ќе следи, ќе ја информира јавноста и ќе презема чекори против оние чии адреси шират дезинформации и дека тие што се занимаваат со тоа ќе бидат јавно посрамотени. Тој објасни дека мрежата е пробно конципирана така што универзитетите ќе бидат носители на активноста, а заедно со невладиниот сектор, медиумите, медиумските здруженија, обвинителството и судството ќе формираат управен одбор. Рудовиќ посочи дека традиционалните медиуми кои ја добиле довербата на граѓаните се најчитани и најгледани во Црна Гора. „Затоа што чесно се однесуваат кон својата работа, го почитуваат новинарскиот Кодекс и не дозволуваат новинарите да бидат злоупотребени. Во Црна Гора највлијателни медиуми се оние кои се придржуваат до Етичкиот кодекс.“ - рече Рудовиќ. Дополнува дека таблоидите во Црна Гора не создаваат јавно мислење, но дека оние од регионот, како и социјалните мрежи претставуваат голема опасност. Во Црна Гора одамна не постои единствено тело за саморегулација, а истражувањето на Институтот за медиуми покажа дека саморегулаторната практика е слаба. Со таблоидизацијата, се согласуваат нашите соговорници, сериозно ни се заканува поткопување на интегритетот на сите медиуми. Ако ваквите случаи нè не освестат да креираме посериозен пристап во информирањето, не можеме да зборуваме за доверба во медиумите, додава Претседателот на Советот на честа при ЗНМ, Димовски. „Во иднина, можеби треба да се размисли за покренување постапки по службена должност од саморегулаторните тела, како начин на посочување „со прст“ кон сите кои го прекршиле Кодексот на новинарите, кој забранува сензационалистички пристап при известување за несреќи и судски постапки. Саморегулаторните тела мора да го прошират својот домен на постапување, со формирање на секретаријат во рамки на овие тела, професионално тело што ќе прави мониторинг и ќе посочува на повредите, сè додека не се подобри медиумската писменост генерално, за да можат граѓаните да разликуваат на кого може да му веруваат.“ – сподели тој. Иднината бара засилена посветеност на етичкото новинарство, силни образовни стратегии и ефективни регулаторни рамки за борба против сензационализмот и таблоидизацијата, како и поддршка на кредибилитетот на медиумите во регионот.   Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ). Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на СЕЕНПМ и НЕД.
Des 1 1

Во конфликтот меѓу Израел и Палестина се војува и со дезинформации

Стари видеа и фотографии што се поврзуваат со актуелните случувања во изминативе два месеца, се дел од секојдневните дезинформации што се споделуваат во врска со вооружениот конфликт меѓу Израел и Палестина. Овие лажни, погрешни и неосновани информации ги споделија и некои од поголемите медиуми низ светот и тоа предизвика сомнеж и збунетост. „Навивачките“ содржини пласирани од двете страни, воедно, го зголемија ризикот од разгорување на страстите и ескалација на конфликтот. Помеѓу старите видеа од рускиот претседател Владимир Путин, кои беа лажно поврзани со конфликтот, циркулираа и видео со деца во кафези, фотографија со посмртни останки што нема никаква врска со цивилните жртви во Газа и слични, најчесто вознемирувачки содржини, на кои е лесно да им се поверува, а уште потешко да се докаже и да се разгласи дека се неточни. На социјалните мрежи се појавија и измислени профили на кои се ширеа лажни тврдења и сето тоа придонесе кон тоа тешко да може да се утврди фактичката состојба, односно да се види вистинската слика на случувањата на воените места. Според Михајло Лахтов, специјалист за медиумска писменост, известувањето за конфликтот меѓу Израел и Палестина содржи неколку сериозно проблематични елементи. Тој вели дека иако дезинформациите се неизбежен дел како и за секоја тема од секојдневието, во овој случај тој не смета дека тие се еден од клучните проблеми. Ако ги анализирате извештаите од првиот ден, па сѐ до денес, можете да забележите висок степен на небалансираност, навивачко информирање, зафаќање страна и презентирање факти и мислења што ќе ја поткрепат само тезата дека едните или другите се виновни, без воопшто да се анализира контекстот, историјата на конфликтот, моменталните политички околности и така натаму – вели тој. Она што го изненадило и го разочарало, како што дополнува, е тоа што тој „наплив“ на емотивно, навивачко известување, не изостана ни кај најсериозните и најрелевантните светски медиуми, кои не се воздржуваа експлицитно да ја искажуваат својата пристрасност и поддршка. Особено во првите неколку денови од конфликтот, во многу случаи бевме сведоци на прикажување на едната страна, па дури и реномирани еврејски и израелски научници и интелектуалци, како Чомски, Гидеон Леви, израелската новинарка Амира Хас, кои имаат критички однос кон официјалната израелска политика, мораа да бараат свој простор на алтернативните платформи и социјални мрежи за да го кажат своето мислење. Тука ќе додадам уште една мошне важна работа. Секогаш кога се зборуваше за Израел, го слушавме само официјалниот став на сегашната израелска политичка елита, без да се даде простор на јавното мислење, на интелигенцијата, на научната јавност во Израел. На мал број медиуми (обично на видеа на Јутјуб) можевме да видиме дека на протестите (во Европа и во САД) против акцијата на Израел, се придружуваат и многу Евреи и немавме можност да го слушнеме нивниот глас – образложи Лахтов. Еден од најсериозните елементи што мора да биде анализиран од медиумско-комуникациски аспект, како што посочува, е кој добива можност да зборува, кој има пристап до мејнстрим медиумите, односно, како што вели, да се направи анализа на аспектот на привилегирани гласови. Врамувањето на целиот конфликт од мејнстрим медиумите, исто така, го нотира како проблематично. Но, сепак, зборувам од аспект на набљудувач, а не некој што тоа го анализирал и може да понуди докази. Тоа што јас успеав да го забележам, беше врамување од типот „Хамас е најголемото зло, и мора да се уништи без разлика на цената“. Ваквиот наратив што доминираше во многу медиуми, придонесе и целата дебата да се води само низ таа призма – вели Лахтов. Што се однесува до медиумите во Македонија, тој вели дека при обидот да преведат вести од странските новински агенции, тие не внимавале на сензационализмот. За медиумите во Македонија, или пренесуваа вести од странските новински агенции, или како по обичај, се обидуваа да преведат нешто (главно неуспешно) од странските медиуми, во најголем случај од српските. И таа бркотница, да се објави што повеќе на сопствениот портал, придонесува да се преведува сѐ и сешто, но најчесто шунд, шокантни (често измислени) приказни и сведоштва, емотивни стории и фотографии. Како и обично, телевизиите организираа муабетни емисии (не би кажал дебатни, зашто тоа бара аргументирана дебата меѓу подготвени учесници) во кои најчесто се покриваше безбедносниот аспект – вели тој. Според доцент д-р Весна Попоска, професорка по меѓународно право, деканка на правниот факултет при Меѓународниот универзитет „ВИЗИОН“, дезинформациите и лажните вести како тактика на војување не се новост, но добиваат нова димензија и значење како што се интензивираат начините на комуникација и како што напредува технологијата. Медиумите влијаат врз креирањето на јавното мислење, особено по горливи прашања од јавен интерес за кои публиката не може секогаш да добие информација „од прва рака“ или да го посведочи преку лично искуство. На тој начин тие влијаат кон продлабочување на проблемите и на сегрегацијата, или кон пацифизација и градење либерално општество засновано на заемна поддршка и разбирање – вели таа. Попоска појаснува дека на тој начин се влијае и врз политичката клима во државата, и во тој контекст, дезинформациите и лажните вести влијаат врз подривање на кредибилитетот на демократски избрани влади, а зајакнување на радикалната десница или прокси политички актери што одработуваат туѓи агенди од различни центри на моќ. Често знам да кажам дека нивната цел е да го срушат светот каков што го знаеме, заснован на вредности за кои се залагаме без испукан куршум. Тие се само дел од низата тактики што се користат да се злоупотребат најмеките или најсензитивните точки во едно општество, како што е слободата на говорот – вели Попоска. Таа дополнува дека нивната цел е да постигнуваат стратегиски цели преку поместувања на оперативно ниво, а како еклатантен пример го наведува лажното писмо наводно напишано од генералниот секретар на НАТО Јенс Столтенберг до министерот за одбрана на Литванија во екот на пандемијата. Преку едукација за контекстот до критичка анализа на случувањата Лахтов нагласува дека медиумите не емитуваат порака, туку тие се порака, или, како што вели, „човекова екстензија, нашите очила за далеку“. Тој порачува дека она што може секој од нас да го направи за да дојде до точна информација е да се едуцираме за контекстот и да се информираме од различни извори. Пораката на социјалните платформи не зависи од нивната содржина, туку од нивната форма. Односно независно која е содржината на некој пост, видео или фотографија, главната порака на социјалните мрежи е дека сѐ може да стигне секаде, ништо не може да се скрие, сѐ се дознава. Или, денеска можеме да дознаеме што се случува на илјадници километри од нас, во секоја минута од денот. Тоа е една од најголемите промени што онлајн медиумите, а особено социјалните мрежи, ја внесоа во нашето живеење. Овој конфликт трае повеќе од 80 години, но никогаш како денес не сме биле во тек со сè што навистина се случува. Најголем проблем денес не е цензурата (која е невозможна) туку преголемиот број информации што ни се на располагање. Што да правиме со нив, како да ги исфилтрираме е основното прашање – нагласува тој. Како дел од препораките, тој вели дека не треба да се залажуваме дека ние можеме нешто да направиме со тоа како медиумите ќе известуваат или дали некогаш ќе ја сфатат улогата што ние сме им ја замислиле, да бидат наш едукатор и информатор. Сепак, како што вели, многу поблиска му е тезата на Алтисер, дека тие се државен идеолошки апарат. Тоа што можеме ние да го направиме е да читаме за овие работи, да се едуцираме за контекстот, да се информираме од различни места и медиуми, и критички да ги анализираме работите, а не емотивно и навивачки – вели Лахтов. Попоска препорачува дека медиумите треба да останат доследни на сопствената професија и на нивото на задачата. Да работат посветено и одговорно и да се држат до стандардите и нормативите на новинарското известување, секогаш земајќи ја предвид човечката димензија и етичкото постапување – вели таа. Автор: Ангела Рајчевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.  
Gt Cover T

Игра со бројки

Почна предизборната политичка борба со бројки. Со бројки за економската состојба во државата и на граѓаните. Во периодот до наредните избори што треба да финишираат во мај 2024, оваа борба ќе биде беспоштедна и со многу информации. Често ќе бидат исти, но ставени во различен контекст. А, ќе има и грешки. ТЕКСТОВ НЕ Е ЗА ГРЕШКИТЕ, ТУКУ ЗА НОВИНАРСТВОТО Каква ќе биде политичко-економската битка веќе може да се насети. Темите инфлација, пензии, социјална помош, минимални и просечни плати, инвестиции и многу други ќе бидат употребени за да се оправдаат, според власта, добрите политики, или според опозицијата да се оспорат и да се прикажат како лоши. Неформалниот старт на оваа борба почна кон крајот на ноември 2023 година кога веќе беше познат Буџетот за 2024-та, кој до крајот на годинава треба да биде донесен во Собранието. Дополнително се зажести откако Владата го објави последниот, деветти, сет антикризни мерки. На огромниот пакет помош што се најавува дека ќе изнесува 662 милиони евра, реагираше поранешниот министер за финансии во владата на ВМРО-ДПМНЕ Трајко Славески, кој беше на функцијата од 2006 до 2009 година. Тој го изнесе ставот дека не смее да се делат пари како што планира Владата. Очекувано, на ставот на професорот Славески му реплицираа од Владата, и тоа вицепремиерот за економски прашања Фатмир Битиќи, кој освен што имаше политичко-економско-идеолошки контрааргумент, му улови една математичка грешка на професорот. Извор: ФБ-страница на Фатмир Битиќи (20.43 часот, на 30.11.2023) Но, иако Битиќи улови грешка, и тој исто така направи грешка. Во одговорот на Фејсбук наведе дека „вкупно предвидениот буџет на ПИОМ, кој за 2023 година е на ниво од 1.205 милиони евра“. Но, оваа грешка подоцна се коригираше, но повторно напишаното не е баш најпрецизно. Извор: ФБ-страница на Фатмир Битиќи (19.27 часот, на 7.12.2023) Ако се погледне Буџетот за 2023 година, страница 450, категорија 47, ставка 472, ќе се види дека вкупните „Плаќања на бенефиции од Фондот за ПИОМ“ за оваа година се 1.571 милион евра. Извор: Министерство за финансии Но грешките со бројките, не застанаа кај Славески и кај Битиќи. Со прецизност не се прослави ниту премиерот Димитар Ковачевски на отворената трибина во Куманово (12.12.2023 година) во рамките на кампањата ,,Ние сме Европа“, посветена на тема – енергетикa. Извор: Слободен печат. (12.12.2023) Ако се проверат износите на минималната плата што во 2016 година била 10.800 денари, а износот на Синдикалната минимална кошничка во декември била 32.102 денари, соодносот е нешто под трипати. Доброто во насловот на веста е дека денеска се потребни две (2) минимални плати за потрошувачка кошничка, што е точно. Додека веста со премиерот Ковачевски ја најдов само кај еден медиум, реакцијата на вицепремиерот Битиќи ја преземаа неколку медиуми. И во сите остана грешката. Некаде изразена и во апсолутна бројка, а некаде само процентуално. Но, остана. И битката меѓу Славески и Битиќи за можноста од дополнителни 327 милиони евра колку што би чинело секој пензионер да добие по 5.000 денари зголемување на пензијата, поради грешките, не се темели на факти, туку веќе влегува во зоната каде што заклучоците се извлекуваат врз погрешни параметри. Од реакцијата на Битиќи е точно дека ќе се зголеми дупката во ПИОМ, но бидејќи податоците не се прецизни, таа за годинава не би била 22,3% туку 20,8%. А видете колку изнесува во насловите на вестите – 27,1%. Разликата веќе е сериозна и не е во рангот на статистичка грешка. Дополнително, ако сумата од 327 милиони евра се пресмета врз буџетот од 2024 година, оваа дупка ќе биде уште помала односно ќе биде 18,59%. Но затоа, пак, треба на јавноста да ѝ се каже и дека драстично ќе се промени, на полошо, соодносот меѓу тоа колку се собираат придонеси за пензии и колку е потребно да се префрлат пари од буџетот за да може ПИОМ нормално да функционира. Според анализата што ја направив за www.pari.com.mk во 2024 година, потребните пари од буџетот во сооднос на вкупните средства потребни на ПИОМ е 32,46%, а ако се зголеми за дополнителни 327 милиони евра, соодносот ќе биде 43% или колку што бил 2016, 2017 и 2018 година пред зголемување на придонесите за пензиско и инвалидско за 0,8 п.п. Ова се бројки во контекст.  ИСПРАВАМЕ ИЛИ НЕ Сега доаѓаме до клучниот проблем. Тоа е дали ние новинарите треба голо, без проверка на бројките, да ги пренесеме изјавите или текстовите на економистите и на политичарите, или, пак, треба да ги проверуваме. Ако ги проверуваме и ако откриеме грешки, како да ги поправиме? Дали реално можеме и сме кадарни за вакви проверки? Овие прашања се исклучително важни во ова дигитално време. Сè што се пренесува, пред сè во медиумите остава дигитална трага и многу често ние, новинарите, но и граѓаните, кои сакаме да дознаеме или да провериме за одредена тема, пребаруваме што е веќе медиумски пренесено и на тоа се повикуваме. Ако пренесеното е неточно и не е исправено, по начелото на концентрични кругови, неточноста се шири понатаму. Од друга страна, една од улогите на новинарот е да ја пренесе изјавата, ставот, веста, информацијата онаква каква што е. Изворно, а за содржината одговара самиот автор. Ова ја остава можноста неточна или непрецизна информација да стане дел од јавниот живот, бидејќи сме си ја работеле работата и сме пренеле нешто што друг кажал. КАКО ПОНАТАМУ Но, што да правиме ако податоците не се точни? Како ние новинарите да ги избегнеме ваквите ситуации и да спречиме, односно што е можно помал број непрецизности да останат во дигиталниот свет. Најлесно е да се каже, нека не грешат. Но, кој работи, тој и греши, па така и грешките на економистите и на политичарите се дел од секојдневието. Затоа да ја префрлиме топката кај нас, новинарите, и во медиумите, и да се потсетиме што ни е нашата обврска. Основно е ако забележиме дека има грешка или непрецизност, да го контактираме авторот на текстот и тој според правилата за исправка, да ја поправи грешката. Тоа значи да го смени текстот и на крајот да наведе кога и што е променето во однос на оригиналот. Секако, ова често не дава резултат, па затоа, ако не може да се побара корекција директно од авторот, во веста или во информацијата задолжително да се наведе линк од изворот, од каде што е преземена. Во самиот пост на Битиќи ја има исправката, но ниту еден медиум нема ставено линк до неа.   Исто така, ако новинарот или во медиумот се утврди дека изнесениот податок не е точен или е непрецизен, а нема реакција од никого или изјавата дополнително не се обработува во аналитички текст, на крајот на текстот, со фуснота или со ѕвездичка да се посочи кој е вистинскиот податок. Мора технички да се укаже дека во текстот има грешка или непрецизност. И најважно, да се раководиме според Кодексот на новинарите, кој јасно посочува како да се поставиме во вакви ситуации. Во членот 1 пишува: Новинарот има право на слободен пристап до сите извори на информирање што се од јавен интерес. Новинарот треба да објавува точни, проверени информации и нема да прикрива суштински податоци и да фалсификува документи. Доколку информацијата не може да се потврди, или станува збор за претпоставка, односно шпекулација, тоа треба да се каже и да се објави. Точноста на информацијата треба да се провери колку што е тоа можно. Исто така многу е важно, да не кажам меѓу најважните работи, новинарите да се ослободат од стравот дека во едно делумно плурално општество каде ако се укаже на грешка, ќе бидеш обвинет дека работиш за другата страна, дека си пристрасен или политички обоен. Придржувајќи се до Новинарскиот кодекс и до реалното прикажување на податоците и ставање во вистински контекст, просторот за обвинувања се намалува, а се гради кредибилитетот и довербата во новинарот и во медиумот.    Токму ова е најважно во моментов. КОЈ РАБОТИ, ТОЈ И ГРЕШИ Истакнувањето на овие грешки не е за да ги ставиме во политички контекст. Бидејќи кај нас сè е исполитизирано и јавната дискусија се сведува на вулгарни пресметки меѓу политичарите, партиите и нивните поддржувачи во медиумите, да ве потсетам дека единствено НЕ ГРЕШАТ само тие што НЕ РАБОТАТ. Илузорно е, и надвор од здрав разум, за дневна политика јавноста преку проста математичка грешка да оспорува еден Трајко Славески, кој според мене е еден од трите најдобри министри за финансии во Македонија, но исто така не треба априори да се оспорува Фатмир Битиќи, кој важи за еден од најумерените политичари што знаат за што зборуваат, плус заедно со министерот за економија Крешник Бектеши го има еден од најдобро поставените кабинети во Владата кои сериозно и транспарентно работат. Секако, може премиерот Ковачевски да ни е политички или идеолошки симпатичен или не, но и тој се разбира од економија и во бројки. Затоа, грешките треба да се коригираат, а јавната расправа да се турка единствено во насока што значат вистинските податоци и како тие ќе се рефлектираат на нашето живеење, а не на тоа кој згрешил, секако, ако грешките се случајни, а не континуирано да се повторуваат за да се манипулира јавноста. Но, ова е друга тема.   Автор: Горан Теменугов Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.        
Cross Border Glavna 768x451

Како случајот „Рибникар“ се пренесуваше во регионот, што преземаат институциите да не се повтори

Неколку денови по пукањето во Белград, основец во нашата земја отишол на училиште со пластичен пиштол-играчка, закани имаше на Електротехничкиот факултет во Подгорица и во неколку основни училишта во Црна Гора. Каква „Пандорина кутија“ отвори случајот „Владислав Рибникар“, како државните системи се справуваат со состојбите? Пишуваат: Весна Ивановска-Илиевска и Теодора Ѓурниќ Трагедијата што на почетокот на мај годинава го разбуди Белград и го потресе целиот регион, кога 13-годишен ученик пукаше и уби 9 соученици и чуварот во училиштето, а повреди повеќемина, отвори низа прашања не само во Србија, туку и во земјите во регионот. Каква е безбедноста во училиштата, што се случува со системот, а што со основната клетка на секое општество – семејството, што го предизвика шокантниот настан и што потоа?  Фото: Теодора Ѓурниќ Случајот како молња се пренесе во сите земји во регионот. Со присуството на телевизиите и на дигиталните медиуми, јавноста практично во живо го следеше апсењето на ученикот што го изврши злосторството. Медиумите максимално гo експлоатираа случајот, голем дел од нив објавувајќи сè и сешто во трката за повеќе кликови. Неколку денови по пукањето во Белград, основец во нашата земја отишол на училиште со пластичен пиштол-играчка, закани имаше на Електротехничкиот факултет во Подгорица и во неколку основни училишта во Црна Гора. Каква „Пандорина кутија“ отвори случајот „Владислав Рибникар“, како државните системи се справуваат со состојбите? Од нашето Министерството за внатрешни работи објаснуваат дека веднаш по настанот во Белград, почнале консултации за надополнување на постојните механизми за детекција и спречување врсничко насилство во училиштата. Во координација со директорите и со стручните служби, беше воспоставено континуирано присуство на полицијата во близина на училиштата за да има брза реакција ако има потреба, особено за време на големите одмори кога има поголема фреквенција на деца. Во одредени случаи полицијата правеше преглед на личниот багаж на децата при влез во училиштата, ранци, торби и слично – велат од МВР. Извор: МВР Според податоците на МВР, од јануари до септември 2023 година се регистрирани вкупно 108 деца сторители на кривични дела, од кои 11 се на возраст до 14 години. Од нив осум деца се водат како вршители на насилство, две за насилство врз дете, а едно дете за „загрозување со опасно орудие при тепачка или караница“. Бројките се однесуваат и на периодот пред пукањето во Белград и не може да се стават во корелација со тој случај. Од МВР објаснуваат дека превентивниот пристап на полицијата се спроведува во сите региони на државата и реализирани се многубројни активности за превенција на врсничкото насилство. Во однос на долгорочната борба се прават повеќе стратегии и акциски планови за искоренување на врсничкото насилство и за заштита на психофизичкото здравје на децата. Одговорите на надлежните институции На 5 мај на имејл-адресата на Универзитетот во Црна Гора (УЦГ) стигнала заканувачка порака насочена кон професорите на Електротехничкиот факултет. Деканот Милош Даковиќ објаснува дека веднаш го известиле Ректоратот и набрзо била евакуирана зградата на факултетот. Сепак, по овој настан вработените и студентите не се чувствувале сигурно. Основно училиште во Никшиќ пријавило во полиција дека ученик им се заканувал на учениците и дека има список на жртви, а слична пријава имало и од училиште во Сутиван кај Бијело Поље. По заканата, бил распореден службеник од локалното полициско обезбедување. По несреќата во Србија, Министерството за внатрешни работи на Црна Гора и Полициската управа потсетиле на кампањата „Почитувај го животот – врати го оружјето“, која во земјата се спроведува од 2014 година. Кампањата е во согласност со Законот за оружје, според кој секој граѓанин, без никакви правни последици, слободно и доброволно може да ѝ го предаде огненото оружје на полицијата, без разлика дали е во нелегална или во легална сопственост и за која категорија огнено оружје станува збор. Во првата половина од годинава се вратени 830 парчиња оружје, повеќе од 200 мини и експлозиви и приближно 24.000 парчиња муниција од различен калибар. Сепак, професорката по медиумска писменост Светлана Јоветиќ-Копривица смета дека црногорските институции немаат развиено стратегии што би можеле да се соочат со овие и слични проблеми. Секако, тоа не значи дека вработените во безбедносниот и во образовниот систем не се обидуваат да најдат соодветни решенија, туку дека комплексноста на овој проблем ги надминува постојните можности – вели Јоветиќ-Копривица. Светлана Јоветиќ-Копривица Од македонското Министерството за образование и наука објаснуваат дека по пукањето во Белград, во координација со повеќе институции се креирани десетина препораки за да се зголеми безбедноста во училиштата. Препораките досега се почитуваат, а во септември биле надополнети и со нови насоки што ги добиле од МВР. Кон крајот на минатата учебна година беше отворена електронска адреса за пријавување насилство во училиштата. До овој момент се пристигнати повеќе од 50-ина пријави. Најголем дел се однесуваат на врсничко насилство, а најчести пријавувачи се родители/старатели. Дел се за несоодветно однесување на наставници, а беа доставени и предлози за подигнување на безбедноста во училиштата – објаснуваат од МОН. На иницијатива на министерот за образование и наука Јетон Шаќири формирана е работна група составена од психолози и социјални работници, која има советодавна улога и за секоја пријава ги повикува на разговор управата и стручната служба од соодветното училиште. По потреба се повикувани и родителите на учениците за да се добие попрецизна претстава за конкретниот случај и правилно да се постапи. Најголем дел од пријавите на електронската адреса се од Скопје, и тоа во претходната учебна година. Во оваа учебна година се пристигнати десетина пријави и по нив е постапено, односно дел од постапките на стручниот тим се во тек – велат од МОН. „Професионалноста на медиумите повторно потфрли“ Д-р Сеад Џигал, комуниколог и професор на Меѓународниот балкански универзитет во Скопје, дефинира неколку фази на македонските медиуми во однос на известувањето за настаните во Белград. Прво главно биле пренесувани информациите од локалната полиција и од институциите во Србија, но подоцна голем број содржини биле пренесувани од српските печатени, електронски и онлајн медиуми, а преку нив и голем број шпекулации, непотврдени информации, гласини и дезинформации.   Преовладуваа сензационализмот и таблоидното известување, а третата фаза беше целосна медиумска експлоатација на случајот, најмногу на штета на приватноста на жртвите и на нивните семејства, но и на малолетниот извршител и на неговото семејство. Со недели се одвиваше хиперпродукција на вести засновани на изјави желни за внимание, шпекулации и непроверени информации. Сè на сè, професионалноста на медиумите повторно потфрли. Иако имаше обиди од одредени медиуми и новинари професионално и етички да се информира јавноста, сепак на крај преовлада злоупотребата на трагедијата и експлоатација на случајот заради публицитет во полза на медиумите – објаснува Џигал.   Сеад Џигал Тој вели дека важен аспект и опасност во целиот случај е т.н. „копи-кет“ однесување – копирање на однесувањата на другите при вршење насилни дела. Во редица подоцнежни случаи на агресивно однесување и физичко насилство, се покажа дека овој случај влијаел особено врз помладите. Во некои од нив дури и експлицитно напаѓачите се повикувале на белградскиот случај и се заканувале дека „нивните жртви ќе завршеле на ист начин“. Професионалните медиуми мора да водат сметка како известуваат за вакви трагедии и како тоа може да биде протолкувано од помладите. Непрофесионалните и манипулативните медиуми најдобро е целосно да се одбегнуваат и да се пријавуваат на платформите што нудат помош за отстранување недозволени содржини. Во некои од сведоштвата за разговорите со малолетниот извршител беше потврдено дека тој се интересирал за тоа какво внимание предизвикал со својот грозоморен чин. Голема е одговорноста на сите нас да не го поттикнуваме деструктивното и нехумано однесување со негова сензационализација и спектакуларизација – категоричен е Џигал.    Дарвин Муриќ Сензационалистичкото известување за трагедијата во Белград не ги заобиколило ниту црногорските медиуми, вели Дарвин Муриќ, уредник на Raskrinkavanja.me. Имаше дезинформации во медиуми што би сториле сè за да дојдат до кликови. За среќа, беа помалобројни во највлијателните и најчитаните медиуми. Што се однесува до етичкиот кодекс, тој беше максимално игнориран. Објавувани беа фотографии и полуинформации, кои во вакви случаи треба да се избегнуваат по секоја цена – вели Муриќ. Според него, било „очекувано“ медиумски да бидат покриени заканите кон учениците во црногорските училишта. За среќа, не е забележано ширење дезинформации за тие случаи. Социолозите и психолозите ги толкуваат причините Проф. д-р Емиљ Сулејмани е социолог и редовен професор на Педагошкиот факултет „Св. Климент Охридски“ при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Тој вели дека во поновата историја и во нашата колективна свест не паметиме ваков случај, така што се очекувани негативни влијанија. Сето тоа е одраз на недоволна социјализација кај дел од учениците што поттикнува емоционална и социјална потреба да се истакнат и да бидат во центарот на вниманието. Социјализацијата е процес во кој поединците го учат начинот на живот во општеството или во општествената група и така се оспособуваат да живеат во него. Преку социјализацијата, човекот што е роден како ранливо суштество и целосно зависен од другите, се развива во социјално битие со многу разновидни вештини, знаења, вредности и обрасци на однесување. Настанот во Белград е одраз на асоцијална личност, која не ја поминала или недоволно била подготвена да се соочи со секундарната социјализација што се одвива во училиштата, а особено во процесот на пубертетот. Во оваа фаза социјализацијата зависи од два главни фактора: училиштето и соучениците. Училиштето е општествената заедница каде што детето ќе наиде на имплементација на норми и правила до кои мора да се придржува, а кои се различни од оние на семејството. Една од најважните работи што ги прави семејството за време на примарната социјализација е да го подготви детето за социјалните предизвици со кои може да се соочи на училиште – објаснува Сулејмани.  Емиљ СулејманиУчилиштето е образовна институција што создава услови каде што сите деца се релативно еднакви, што е спротивно на примарната социјализација каде што детето е во центарот на вниманието во семејството. Особено е важно што овој процес се спроведува врз основа на правда, еднаквост и вклученост од стручниот образовен кадар што позитивно ќе придонесе за третата фаза на социјализација во адолесценцијата.- Улогата на училиштето е незаменлива и е главен фактор во процесот на развој и образование на личноста и сметам дека токму тука лежи причината за немилиот настан. Важно е да се споменат два вида социјализација во оваа фаза: криминалистичка социјализација и алтернација. Првата ги опфаќа дејствата што ги презема општеството кон оние индивидуи што ги прекршуваат општествените норми, пред сè правните, кривичните и административните, кои главно, за казнетите поединци, се одвиваат во специјализирани институции. Алтернацијата е феномен кога индивидуите, под влијание на моќни и неочекувани фрустрирачки фактори, радикално го менуваат своето однесување, и токму еден од овие два фактора бил пресуден ученикот од Белград да посегне по оружјето – вели Сулејмани. Јоветиќ-Копривица посочува дека професорите и наставниците мора отворено и директно да комуницираат со учениците. Спречувањето вакви и слични настани е мојата животна мисија, бидејќи предавајќи литература, континуирано ја градам свеста на младите за доблест, вредност и хуманост. Но, со мојот сопствен пример ги повикувам родителите и децата на континуирано учење, отвореност, спонтаност, размена, што може да биде еден од клучевите за сузбивање и спречување на насилството – вели таа. Надица Скепароска-Петковска М-р Надица Скепароска-Петковска од Друштвото за приватна пракса за психологија „Мозаик“ од Скопје вели дека во изминатите години ни се случува феномен – „нормализација на насилството“. Секојдневно следиме вести и приказни за семејно или за врсничко насилство, за убиства и повреди, а случката во Белград допре до сите нас. Ваквите драматични настани секој ги доживува автентично, и во зависност од возраста, информацијата може да се обработи различно. Децата што сè уште немаат развиена социо-емоционална зрелост, може да бидат исплашени од вакви вести, а дел од нив да сметаат дека тоа е соодветен начин на изразување бес и лутина. Постои и нешто што се вика имитација на насилниот чин. Сензационалистичкото известување на настанот, со сите детали може да ја разбуди детската љубопитност и кај некои деца да влијае охрабрувачки за повторување на делото. Таквото известување на некој начин создава антихерој, чие однесување одредени деца сакаат да го копираат. Децата најчесто учат преку модел. Имитација на насилството е феномен за кој сведочат повеќе студии во светот. Тој феномен го поттикнува медиумското известување со сите детали, кое често служи како водич за следни насилни дејства – објаснува Скепароска-Петковска. „Рибникар“ психолошки се одрази на сите нас Нејзината колешка од Црна Гора, психологот Адријана Пејаковиќ, истакнува дека по настаните во Србија дошло до „прелевање на агресивноста“. По масовното убиство во Белград, луѓето почнале сами „да ја решаваат ситуацијата“ барајќи ги виновниците во училиштето, во медиумите или во општеството. Ова е вообичаена трауматска реакција каде што веднаш сакаме да се ослободиме од чувствата на шок и неверување и да го „средиме“ настанот за да се чувствуваме побезбедно. Многу психолози апелираа да се престане со тоа за да си дозволиме да се чувствуваме тажни и немоќни пред ужасот, сами или со нечија поддршка, бидејќи не е добро да ги игнорираме овие чувства – вели Пејаковиќ. Адријана ПејаковиќТаа наведува и дел од „предизвикувачите“ за масовни престрелки во училиштата: насобрани психички или психолошки проблеми, стрес и трауматски искуства, семејна ситуација во која младиот човек не може да најде разбирање, воспитувачкиот стил на родителите што може да вклучува викање, навреди и тепање итн. – Се разбира, во многу семејства се случува децата и младите луѓе да се изложени на овие ситуации, но тие нема да пукаат во своите соученици. Не можеме да знаеме со сигурност, но зборуваме за фактори што ја зголемуваат веројатноста за некое агресивно и импулсивно однесување – вели таа. Скепароска-Петковска вели дека е време системски да му пристапиме на ова прашање. Покрај засилување на безбедноснитe мерки, треба да се креираат едукативни содржини во училиштата, групи за поддршка, врснички групи што би помогнале да се развива емпатијата и да се говори за намалување на ризичните однесувања кај децата. Таа низ практиката сретнала надарени деца со кои работела на препознавање емоции, нивно вербализирање и соодветно изразување. Надарените деца често имаат соодветно развиена емпатија, а во некои случаи намалена толеранција на фрустрации. Би рекла дека отсуството на емпатија е првиот знак според кој можеме да препознаеме кој е склон кон повредување и нанесување болка – вели Скепароска-Петковска. Таа е децидна дека со децата треба јавно и отворено да се зборува, без сензационализам и драматизирање, на соодветен начин во согласност со возраста на детето. Треба да креираме наратив што децата нема да сакаат да го имитираат и да го повторат за популарност и изразување револт и бес. Може да се разговара и за превенција и препознавање насилство, ризични однесувања помеѓу младите, како и сè што е поврзано со менталното здравје во училиштата и во медиумите – објаснува таа. Џигал се согласува и додава дека за сложени и сензитивни прашања или за одредени табуа, најдобро е дебатата да им се препушти на стручните и на одговорните лица, а за јавноста внимателно и одговорно да се објавуваат нивните пораки и совети. Во демократските општества отворените дебати треба да се поттикнуваат, но многу е важно и да се модерираат од професионални фактори и чинители, вклучително и медиумите, за да се одбегнат конфликти или поларизација во општеството. Ваквите прашања генерално треба да се дебатираат и да не се цензурираат. Но, тоа треба да се прави одговорно и во внимателно подготвен контекст, кој води сметка дека резултат ќе бидат корисна дискусија и дијалог, а не продлабочување на конфликтите и засилување на нетрпеливоста – завршува тој. Насловна фотографија: Принтскрин Блиц Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ). Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на СЕЕНПМ и НЕД.  
Gt T4 Cover

Кога ни 304 милиони евра не нѐ „дразнат“

Јавниот долг на државава се намалил на 55,8% од бруто-домашниот производ. Оваа вест на 31 октомври 2023 година, кога беше објавено соопштението на Министерството за финансии, ја пренесоа само пет онлајн медиуми. И добро, ќе рече некој, зошто би нè интересирало тоа. Секако должиме многу, па дали се намалил долгот за 2,1 процентен поен во однос на вториот квартал, не ни значи ништо.  Непренесувањето во повеќето медиуми, се совпадна со моето мислење дека на оваа тема малку се пишува во последно време. Чат-пат некој економист ќе има некоја добра и издржана анализа, но авторски новинарски производи како да нема доволно. Секако, едно е да се мисли, а друго е дали тоа е точно. Пребарувајќи низ еден од најголемите агрегатори на вести во државава, колку пати јавниот долг е споменат во некој новинарски текст, утврдив дека од 1 јануари годинава до 2 ноември имало 280 текста, од кои 104 или 37,1 отсто биле за домашниот јавен долг. Најмногу текстови има кога или претставник на власта презентира колкав ќе биде јавниот долг и како планира да се намали, или кога опозицијата алармира дека нивото на задолженост е превисоко и се загрозува економијата, но и економската иднина на државава. Значи, кога политиката ќе земе главен збор, има дузина вести за јавниот долг. Но, по информацијата за намалување на јавниот долг во третиот квартал, молк. Ем опозицијата молчи, што е и разбирливо бидејќи ѝ оди во прилог на власта, ем и власта нешто не се фали. А ако некој го отвореше сајтот на Министерството за финансии, не верувам дека ќе му побегнеше еден податок. Тоа е дека во третите три месеци од годинава, односно во јули, август и септември, првпат по 2008 година, вратени се пари кон кредиторите. Едноставно, исплатени се 304 милиони евра и долгот е намален за овие реални пари. Значи, последен пат ова се случило пред 15 години кога имавме реално намалување на јавниот долг. Извор Министерство за финансии (октомври 2023) Во оваа деценија и пол имало намалување на долгот, но тоа се засноваше на растот на бруто-домашниот производ во однос на задолжувањето. Односно, долгот не паѓаше во апсолутните бројки, напротив се зголемуваше, но БДП во некои од годините растеше и учеството на долгот процентуално се намалуваше. Едноставно, не се враќаа пари, а јавниот долг се намалуваше во 2017, 2022 и во првиот квартал од 2023 година. Ова враќање 304 милиони евра е апсолутен рекорд досега. Во периодот кога реално сме враќале пари односно сме се раздолжувале, од 2005 до 2008 година сме вратиле вкупно 434 милиони, но за три години. Вратен долг по години             Година                             Износ во милиони евра 2006                                          174 2007                                          248 2008                                          12                                         -----------------------                               ВКУПНО: 434       Сево ова ни отвора неколку прашања и проблеми. Прво. Дали е можно никој од колегите да не го забележал ова? Можно е. Едноставно, здраво за готово е земено соопштението на Министерството за финансии и е пренесено интегрално. Веројатно добар дел од колегите, преоптоварени од дневни ангажмани и настани, не ни забележале дека некако сме вратиле 304 милиони евра. Можно е и дел од уредниците да процениле дека оваа тема и не е така важна, бидејќи кого таму интересира јавниот долг или бидејќи е добра вест, нешто се намалило, а не се цените на храната, па нема што да се бара дополнителна информација. А дека требаше да се праша, требаше. Зошто? Едноставно, од каде толку пари да се вратат. Досега јавниот долг се рефинансираше, односно ако доспева некоја обврзница или треба да се врати рата од кредит, се задолжувавме со истата сума и долгот во апсолутен износ си остануваше. Овде имаме враќање, што значи дека на некоја сметка имало 304 милиони евра. Дали тоа бил некој неискористен кредит, па само сме го вратиле? Односно парите биле земени, непотрошени, па вратени бидејќи немало ништо од проектот? Кој е тој проект? Дали сме платиле камати за нешто што не сме успеале да потрошиме? Има многу прашања за кои од соопштението на Министерството за финансии, не може да се дадат одговори на овие дилеми. А може сево ова е привремено и повторно ќе се задолжиме со 304 милиони за да се покрие оваа дупка? Затоа одговорите требаше да ги побараме ние, новинарите. Тоа го можевме, но не го сторивме. А имавме пенал за шутирање. На 2 ноември министерот за финансии имаше брифинг за новинарите каде што можеше да се постават сите прашања. Но, на тој брифинг беа само шест новинари од пет медиуми. Неверојатно. На брифинг на министер за финансии, во време кога се подготвува буџетот за 2024-та, кога имаме борба околу „солидарниот данок“, па околу платите во самото министерство што се оспорени пред Уставниот суд и ред други актуелни прашања, меѓу кои и јавниот долг, да дојдат само шест новинари од две национални телевизии, два портала и од Македонската информативна агенција, до пред пет-шест години беше незамисливо. Но, еве, сега е неверојатно реално. Второ. Дали целта на новинарството остана да информира? Сево ова нè носи можеби кон главниот проблем што се детектира, а тоа е дека македонското новинарство во моментов ја напушти својата основна функција, а тоа е да информира. Да обработи и да пренесе основна информација. На публиката да ѝ соопшти што се случува и зошто е тоа така. И ова е сериозен проблем. И не само околу јавниот долг. Ние трчајќи зад нашата претстава, многу често и непрецизна, што го интересира гледачот, не ја креваме рачната кочница и не си велиме, ало бре, пред да анализираме, дај да информираме. Да прашаме јасно и гласно и одговорот да го пренесеме. Ова многу добро се виде и на 26 октомври, кога на еден настан на кој беше присутен министерот за економија Крешник Бектеши и многу претставници на фирми што произведуваат, дистрибуираат и продаваат храна, требаше доста време да се утврди дека во маркетите смее да има акции на сите производи, освен на оние на кои им истекува рокот. Сè што беше нејасно речиси цел месец, се разјасни за помалку од еден час. Ама со посветено барање одговори. Во овие два настана освен ние новинарите, кои во брзањето и дневното толчење од многубројните ангажмани немаме време да ги седнеме министрите и како на мали деца да ни објаснат за сè, потфрлаат и самите институции. Министерот за финансии Бесими имаше можност пред новинари да објасни за јавниот долг и без да биде прашан, но не го искористи тоа. Но тоа е далеку помал пропуст од тоа што ние новинарите не ги користиме настаните да дојдеме до вистинските одговори.     Трето. Дали во суштина станува збор за таканаречено „мрзливо“ новинарство? Пред да го пишувам текстов, мислев дека ова се должи на таканареченото „мрзливо“ новинарство или известување по линија на помал отпор. Но, на брифингот со Бесими, сфатив дека не е до новинарите. Едноставно, прегреани се. Мојот новинарски пример, човекот како кој би сакал да бидам како новинар, беше на настанот. Тој точно знае што значи јавниот долг и од него сум учел што е тоа. Но, кога ми спомна што сè работел дента и колку обврски има, а и кога ги видов и другите многу ценети колешки и многу драг помлад колега што сè треба да сработат и какви обврски и грижи имаат, едноставно нема ништо од „мрзливото“ новинарство. Денот нè меле. Нè толчи. И затоа имаше само шест новинари. Другите ринтаа други прилози. Поголем дел од нив знаеја колку е важен брифингот, за што зборува колку објави имаше на тема Буџет 2024 година. 28 објави. Решение? Дали може реално да се подобри информирањето во областа на економијата? И да и не. Вистинско решение, формирање економски редакции со цела структура на поделба по ресори, веќе е анахроно. Барем кај нас. Но, може да се најде сурогат решение, што ќе премости дел од слабостите. Основно е креаторите на уредувачката политика, значи уредниците што решаваат што ќе има во вестите, а кои, за жал, ретко се економски новинари, далеку повеќе да се потпрат врз судот на новинарите што следат економија. И по цена дента да немаат прилог, и по цена во вестите да се нема она што се има кај другите медиуми или она што се појавува на агрегаторот на вести, колегите нека одморат. Тие нека предложат тема. Да не се сосечуваат во корен ако нивното не се поклопува со идејата на уредникот. Нека имаат свој агол на денот, на економијата. Нека добијат порив за да работат. Верувајте, ефектите брзо ќе се почувствуваат. Исто така, мора да се градат новинари со специфични знаења. По сектори. Тоа мора да се врати. Ова би биле брзи, какви-такви решенија. А за крај, одговорот кои се тие 304 милиони евра... Па од буџетот, што значи дека во наредниве два месеци ќе имаме ново задолжување од цирка 200 до 300 милиони евра што значи дека јавниот долг ќе се врати на старото ниво. Но, за ова веќе требаше да информираме. Автор: Горан Теменугов   Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.
Analiza 3 1

Социјалните медиуми и медиумската „неписменост“ можност за манипулација со гласот на граѓаните

Најновата анкета на ЕВРОМЕТАР покажува дека повеќе од половина од граѓаните, за политички теми најчесто се информираат преку интернет. Од нив, најголем дел, над 90 отсто, тоа го прават преку социјалните мрежи, кои, истовремено, се најплодната почва за дезинформации. Имајќи предвид дека следната година е предвидена за избори, како и фактот дека кандидатите и политичките партии токму преку овие канали најлесно допираат до своите потенцијални гласачи, оформувањето на гласот на граѓаните во овие услови претставува вистински предизвик. Според комуникологот Сеад Џигал, фактот што токму за политички вести луѓето се информираат најмногу од социјалните мрежи е резултат на дигиталните генерации.– Тоа е резултат на една значителна промена што се одвива веќе неколку години наназад. Промена во демографските групи. Оние генерации што ги нарекуваме дигитални генерации, кои се израснати со интернетот, подоцна и со социјалните мрежи, сега заземаат еден поголем удел во демографската слика на оние што ги следат, публиката, читателите и другите корисници. Во поновите анкети таа бројка се зголемува и ќе продолжи да се зголемува бројката на луѓе што претежно ги користат дигиталните платформи за информирање и за комуникација – вели тој за МИА. Политичкиот аналитичар Џелал Незири смета дека кога една публика претежно се информира од социјалните мрежи, во поголем дел за нештата е дезинформирана.– Кога една публика претежно се информира од социјалните мрежи, тоа значи дека таа публика не е информирана. Во поголем дел за нештата е дезинформирана. Ние знаеме кои се медиумите што пласираат потврдени, верификувани информации. Тоа се мејнстрим медиумите, но и онлајн медиумите што почитуваат минимални норми и професионални стандарди во новинарството и како такви објавуваат содржини што имаат поминато еден или два филтри на проверки. Првиот филтер може да биде самиот новинар, вториот уредникот, за, на крај, таа информација да биде потврдена. Но, во случајот на социјалните мрежи, ние имаме едно море дезинформации каде што секој објавува сѐ и сешто, каде што изворот на тие информации не е потврден, а не е ни самата информација. Тоа е опасно за самото општество, опасно е за демократијата, но и за државата – нагласува тој за МИА. Информирањето за изборниот процес на социјалните мрежи е само по себе предизвик  Џигал вели дека информирањето за време на изборниот процес, при состојба во која публиката е пренесена на социјалните мрежи, има доста предизвици. – Тука има доста предизвици. Од една страна, политичките субјекти, партии, коалиции, ќе треба да ги приспособат своите програми и комуникациски стратегии за оваа сега зголемена публика, која и порано беше присутна, но сега е значително зголемена. Исто така, дел од тоа приспособување ќе треба да биде не само пакување на нивните пораки и програми, туку и да се заштитат кампањите, политичката комуникација, програмите и другата комуникација со граѓаните од некои релевантни и реални опасности што ги носат социјалните мрежи – вели тој.Институционална поддршка, свесноста, едукацијата и подготвеноста на оние што ја водат комуникацијата, во овој случај партиите и коалициите, и подобрена медиумска писменост и медиумска едукација кај граѓаните, како потенцијални гласачи, учесници во изборниот процес, ги издвојува како клучни. – Тоа е процес со повеќе страни, во кој сите вклучени треба да влезат сериозно и да се настапи координирано за да се избегне каков било вид негативни последици врз изборни процеси, информирање, објективно информирање на граѓаните и обезбедување фер услови. Тоа подразбира и поддршка од граѓанскиот сектор, како и од регулаторот, Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги. Потребна ни е зголемена подготвеност и свесност дека тој тип медиуми имаат поинаков тип однос и кон корисниците, но и кон учесниците во политичка комуникација – смета Џигал. Според Незири, во услови на предизборна кампања, кај нас повеќе се користи таканаречената „црна кампања“ на оцрнување на политичкиот противник, отколку промовирање на платформите и на идеите на еден кандидат, или на една политичка партија.  – Се очекува дека партиите ќе ги користат тие алатки, ќе го користат интернет-просторот за да ги извршуваат своите проекти што имаат за цел оцрнување на непријателот во политичка смисла и победа на изборите – вели тој.Незири дополнува дека е многу важно во овој момент да има повеќе видливост на професионалните медиуми, не само на традиционалните социјални мрежи, какви што се Фејсбук, Твитер и Линкдин, или други, туку и на новите што се појавуваат секој ден и се можеби надвор од видикот на постарата генерација. – Тие медиуми мора да се приспособуваат на новите трендови што ги наметнува онлајн сферата. Ако треба да се воспостави таа комуникација со пошироката публика, тогаш верификувана вест треба да се стави и на Тик-ток. Мора да бидат сеприсутни традиционалните медиуми за да не остават многу простор за анонимните портали или за анонимните извори на информации што се фактички дезинформации, да го зафаќаат тој простор – посочува тој. Промовирањето на медиумите што се во списокот на Советот за етика на медиуми што ги почитуваат стандардите, професијата и кодексот за етика во новинарството, го посочува како друга опција. – Тој список на медиуми да се промовира како можен извор, или избор за информирање на граѓаните. Да ѝ се стави до знаење на јавноста дека користењето сомнителни извори за информирање, е исто толку опасно како да се користат информации за нивна можна дестинација од луѓе што не се кредибилни. Ако вие одите некаде на пат и сакате да стигнете до одредена дестинација и притоа патем прашувате луѓе што ви се сомнителни каде води овој пат, тогаш можеби никогаш нема да стигнете на таа дестинација. Затоа е многу важно и јавноста да биде предупредена од каде ги користи тие информации – вели Незири, бидејќи, според него, доколку некој ни сервира дезинформации, ние ќе имаме погрешен став за многу важни нешта во државата. Медиумска писменост како алатка за верификација на политичките вести Според Џигал, софистицираноста на оние што дезинформираат е неколку скалила поголема од таа на публиката, на корисниците и на јавноста. – Медиумската писменост е една од оние категории што мислиме дека ние ја имаме и бидејќи постојано сме во комуникација, користиме медиуми, мислиме дека сме доволно вешти за да ги користиме паметно и да се заштитиме. Што не е најчесто случај. Суштината е во тоа што секој од нас треба да биде особено внимателен во ваков тип политички изборни процеси во време на кризи и војни. Се покажува дека сепак, софистицираноста на оние што дезинформираат е неколку скалила поголема од нас, публиката, корисниците, јавноста, и потребно е постојано да ја усовршуваме таа медиумска образованост и медиумска писменост. Во таа смисла, секој од нас треба да ги подобрува своите вештини – вели тој. Џигал дополнува дека ни е потребна поддршка од сите што можат да помогнат, да му помогнат на обичниот граѓанин континуирано да ја подобрува својата медиумска едукација, која треба да му овозможи две главни работи, а тоа е квалитетно да се информира, и од друга страна, да се заштити од манипулациите или од некои негативни последици од овие платформи. Џелал раскажува дека работите се многу променети од времето кога тој работел како новинар во печатен медиум и вели дека мора да се приспособиме на новото време. – Пред да објавиме една информација, сме проверувале два-три пати и сме користеле најмалку два или три извори. Кога на крај ќе се увериме дека веста е точна, тогаш ќе објавиме. Сега се случува спротивното. Многу онлајн медиуми објавуваат непроверени и непотврдени вести и потоа останува на читателот да провери на два или на три извори на информации. Мора да се приспособиме на новото време. Не можеме да го сопреме времето или да го вратиме назад кога немало интернет. Мислам дека интернетот е многу добра алатка ако знаеме како конструктивно да го користиме – вели тој. Според него, значајно е граѓаните да научат како да имаат критичко мислење во однос на целата содржина што им се нуди. – Не само содржината во онлајн просторот. Туку да имаат критично мислење и кон содржината од мејнстрим медиумите. Бидејќи никој нема право, или го нема тој печат на апсолутната вистина, затоа што вистината е секогаш релативна работа. Таквото критичко мислење може еден читател да го води кон вистинското. Во овој контекст, мислам дека кон секоја содржина мора критички да се осврне кога ја консумира, мора да ја потврди и со користење отворени бази на податоци, и со користење алтернативни медиуми за информирање и со споредување на веста од двa или три професионални медиуми, за на крај да потврди дека таа вест е вистинска или тој настан е пренесен во јавноста како што треба. За тоа сега не треба голем напор да се провери, бидејќи со два-три клика на интернет, може да се дознае дали една вест е вистинита или лажна – заклучува Незири. Автор: Ангела Рајчевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.  
Gt3 4

Невидливата рака на „вистинските“ уредници

Медиумскиот простор во Македонија е конфузен и контрадикторен. Има многу медиуми, но нивното влијание е ограничено во поглед на формирањето на јавното мислење. Удолницата по која се движиме како фела и како медиуми што се одразува преку нефункционирање на редакциите, немање профилирани новинари, нивното меѓусебно договарање и немање желба за вистинска конкуренција во медиумскиот простор, се само дел од проблемите. Но, начнав и една тема, а тоа е што поголемиот дел од медиумите се потпираат само на рејтингот за гледаност, читаност или кликови, а не и на тоа дали имаат доверба кај публиката. Затоа, редно е да кажеме јасно и гласно дека рејтингот е главниот уредник на вестите во телевизиите. Се поставува прашањето, како тоа? Е, па, вака. Во битката за секој денар, телевизиите сакаат да имаат гледани вести и програма, бидејќи маркетинг агенциите, што е природно за нив, сакаат рекламите да ги пласираат онаму каде што производите на нивните клиенти, огласувачите, најмногу ќе бидат видени. Значи, за ова нема „љутиш“. И дефинитивно мораме да разбереме дека приватните телевизии се отворени за да прават профит, а на маркетинг агенциите и на нивните клиенти фирмите им е во интерес парите да ги дадат онаму каде што ќе се постигне најдобар ефект за рекламираните производи. Значи, онаму каде што има рејтинг. Во прилог на ова, дека рејтингот е сè, за да се дадат парите таму е и податокот дека граѓаните, пред сè, се информираат за вестите од телевизиите. Последната анкета на Меѓународниот републикански институт (ИРИ) објавена во декември 2022 го покажува тоа. Извор: ИРИ – декември 2022 Ова го потврди и анкетата на Националниот демократски институт (НДИ) спроведена по барање на Министерството за економија каде што се наведува дека главен извор на информациите, пред сè за политика и за економија, се телевизиите. Извор: НДИ – јуни 2023 Но, околу рејтингот има две „цаки“. ВАЖНО Е ДА СИ ГЛЕДАН?! Првата: Главно, рекламите, читај парите, се концентрирани во два сегмента од програмата. Тоа се играните серии што сега се турски, а пред тоа беа шпански, јужноамерикански, мексикански, индиски. Вториот сегмент е во вестите односно пред и по нив, бидејќи и тие се гледани, но и затоа што тие со своите содржини влијаат врз јавното мислење, кои се многу важни за политиката и за економијата. Најголем дел од „колачот“ (парите) добиваат најгледаните содржини. Но, овде има една квака 22. Додека гледаноста за забавните содржини е многу релевантна од аспект колку треба да се рекламира одреден производ или фирма, за вестите таа не е секогаш најважна. Поважна е довербата (види текст од 30.5.2023 „Бехтел – Енка“ не го изгради новинарството (mim.org.mk) ) Но, како маркетинг агенциите можат да влијаат врз вестите, врз уредувачката политика. На прв поглед, никако. Тие огласуваат во најгледани/најчитани содржини и не им е важна содржината. Но, телевизиите за да ги прикажат вестите како гледани, прибегнуваат кон една стара финта, а таа е овие информативни изданија да ги стават меѓу два гледани блока или две серии, со што лажно се постигнува поголема гледаност од реалната. Затоа често во анкетите се случува вестите да имаат голема гледаност, а довербата да е многу пониска од тоа. Во вакви услови каде што парите си доаѓаат без разлика на тоа што се нуди, ете зошто новинарите се комотни да се договараат и да нудат исти содржини, а уредниците немаат потреба да се натпреваруваат со квалитетни вести кога приходите зависат од комерцијалните содржини. Затоа вестите повеќе служат како средство за пропаганда, наместо за вистинско и квалитетно информирање. Конкуренција нема, реклами има, ама не за вестите со доверлива содржина туку само за оние што го исполнуваат едниот параметар, а тоа е гледаноста. ЛИЧНА СИ, АМА ТРЕБА И ДА КАЖЕШ НЕШТО Втора: Довербата. Во моментов никој не ја мери. Во постарите анкети на јавното мислење спроведени од ИРИ (Меѓународниот републикански институт) освен рејтингот на информативните програми, се мереше и довербата. Се случуваше медиуми да имаат рејтинг двапати повисок од довербата (секако ова се однесува на информативните програми, бидејќи што има да ѝ се верува на некоја серија), а некои медиуми да имаат колку рејтинг, толку и доверба. Имаше и парадокс, медиум да има повисока доверба од рејтинг или што би се рекло, „не те гледам, ама ти верувам“. Иако довербата на информативните емисии не се става во равенката рејтинг = пари, сепак фирми огласувачи сакаат да бидат видени и во медиумски производи на кои им верува публиката. Едноставно, медиумот со доверба, медиумскиот производ со доверба и новинарот што ужива доверба се добар имиџ за огласувачот, а некогаш и пресудно одреден производ или услуга да привлече поголемо влијание од другите. Затоа, најдобро би било равенката да биде: доверба + рејтинг = пари. Овде ќе вметнам плус еден аргумент околу довербата. Извор: ИРИ – декември 2022 Граѓаните за да изградат одреден став за случувањата, гледаат повеќе телевизии, се информираат од повеќе портали. Ако ова се доведе во корелација со тоа дека во државава најуспешен медиум во суштина е еден агрегатор на вести, каде што на купче има вести со иста или со слична содржина, може да се заклучи дека ние, граѓаните, немаме медиуми од кои примарно се информираме. Во регионот, но и пошироко, не е познат феноменот на агрегатор на вести бидејќи таму публиката си има медиуми од кои директно се информира. Едноставно имаат одреден медиум што граѓаните го преферираат, а ги задоволува нивните потреби за севкупна информација. Кај нас не е така. Никој наутро, преку ден или навечер не отвора да следи избран медиум што за него е репер во поглед на информациите. Ние, едноставно за да ја добиеме целата слика, сите потребни информации, мораме да се потпираме на агрегатор на вести.   Откако ги поставивме овие параметри, доаѓаме до клучното прашање, а тоа е дали ова може да се промени. Дали вестите можат да станат квалитетен медиумски производ со своја уникатна уредувачка политика. И дали со ова, ќе може полека во јавноста да се наметнува ставот дека и квалитетната програма заслужува внимание, а не само инстант евтините серии и шоуа, кои не нудат ништо освен празна забава. КАКО ДО КОНКУРЕНЦИЈА ВО НОВИНАРСТВОТО Одговорот е – може. Прво и основно, во Македонија има голем број граѓански здруженија што се занимаваат со квалитетот на новинарството. Можеби некое од нив ќе најде средства и долгорочно да врши испитување на јавното мислење каде што полугодишно, а зошто да не и квартално, ќе утврдува кои медиуми имаат најголема доверба, на кои медиумски содржини најмногу им се верува како и на кои новинари. Овие податоци јавно би се објавувале и со текот на времето ќе станат репер во јавноста, по што може и да почнеме да очекуваме придвижување кон подобар квалитет и секако враќање на конкуренцијата меѓу медиумите и секако, пред сè, кај новинарите. Тогаш и маркетинг агенциите, чија примарна цел е пораката на нивните клиенти да стигне до што поголема публика, ќе почнат да го ценат и параметарот доверба и ќе сакаат да огласуваат во содржини на кои им верува публиката. Ова е макотрпен пат и да се постигне влијание на една ваква листа, која сигурно ќе биде опструирана од незадоволните медиуми и од оние што сметаат дека нивната улога е само правење пари и пропаганда, па ќе треба време, ресурси, посветеност и, секако, тој што ќе ја изработува да нема дамки во своето работење. Второто решение би го надополнило првото и е издигнување на Македонската радио-телевизија на реперен медиум според стандарди и доверба, по што сите други медиуми ќе се стремат да го постигнат тоа ниво. За ова е потребна и политичка волја, но и сериозна еснафска, новинарска визија. Доброто е што, ако се точни најавите, наскоро на оваа национална телевизија ќе се најдат сериозни новинарски продукти, односно информативната програма ќе се потпира на надворешни проекти, кои се поотпорни на политички влијанија. Сепак, засега недостаток на овој концепт е што при одбирањето која емисија ќе биде на МТВ, нема да го имаме клучниот показател, а тоа е кој медиумски производ ужива реална доверба кај публиката. Затоа, време е тие што имаат доверба во јавноста, на таа иста јавност во перспектива да ѝ понудат и поразлични и поквалитетни содржини, а кога веќе тоа ќе биде ставено на „асталот“, полека ќе се менува мантрата дека треба да се нуди само она што сака публиката. Изгледа како волшебен круг, но не е. Чекор по чекор, оние што имаат доверба, а не замислените величини, ќе може да пласираат нешто добро и квалитетно, според новинарски стандарди. Автор: Горан Теменугов Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.  
Indoor Event

Неочекувана шанса за подобра положба на новинарите и на медиумските работници

Наспроти ретките и бледи зраци светлина што одвреме-навреме ќе ги огреат нашите медиуми и новинарството, само неискрениот набљудувач денес може да каже дека тие не се во прилично мрачна состојба. Со невидена леснотија и редовност, медиуми ја манипулираат сопствената публика, впрегнувајќи се во срамотни апологии на сомнителни бизнисмени и матни зделки; функционери од државниот врв си дозволуваат отворено и без страв од последици јавно да кудат новинари и да им кажуваат како да си ја работат работата; редовно, обично пред избори и во други времиња чувствителни за моќниците, зачестуваат и заканите, вербалните и физичките напади. Во медиумите, според последната анкета на ИРИ, значителна доверба имаат само 7 (седум) отсто од граѓаните. Трипати повеќе испитаници – 21 отсто, во голема мера не им веруваат. Моќниците и нивните медиумски партнери (тоа се често и едни исти луѓе) се борат да продолжи оваа грда состојба, одржувајќи ја атмосферата во која новинарите што се бунат против лошите услови и против малигните влијанија и притисоци, се судираат со толку цврсто исповрзани политички и бизнис-интереси, што попрво ќе замолчат или ќе се откажат и ќе одат да работат нешто друго одошто да се впуштаат во нерамната борба со моќните транзициски ветерници од чијашто „валкана“ енергија цело време се напојува македонската информативна сцена. Низ годините, стотици колеги одбраа да избегаат од нашите медиуми и од новинарството – не оти си најдоа подобра професија што повеќе ја сакаат, туку поради загадениот амбиент во кој мораа да работат, скршените надежи и задушените гласови, поради малите плати и големите неисплатливи стресови. Старите проблеми опстојуваат Голем дел од јадовите со кои се сретнал секој што работел во медиумите во изминативе децении, и натаму опстојуваат, потврдија резултатите од обемната анкета на Синдикатот на новинарите и медиумските работници (ССНМ), спроведена пред околу две години. Главниот заклучок е дека вработените во медиумите се наоѓаат во исклучително неповолна социоекономска положба, а дури половина од нив размислуваат да ја напуштат професијата. Новинарството и медиумите на ниту еден начин не се обична или просечна професија, но повеќе од половина од вработените и натаму имаат потпросечни плати (и тоа пониски не од денешната официјална просечна плата во државата (околу 36.000 денари), туку од онаа од пред некоја година, кога изнесуваше нешто над 28.000 ден.). Незадоволни од примањата се 57,7 отсто од испитаниците. Дури 41,6 отсто од анкетираните новинари и медиумски работници се вработени на определено време или се хонорарци. „Несигурноста на работните места и обезвреднувањето на трудот на новинарите и на медиумските работници негативно влијае врз мотивираноста во нивната работа, но и ја зголемува опасноста од корупција и контрола од различни центри на економска и на политичка моќ“, заклучуваат истражувачите. Од анкетираните новинари, 37,7 отсто навеле дека добиваат закани, најчесто од сопствениците на медиумите и од уредниците, од публиката (читателите, гледачите), бизнис-заедницата, власта и политичарите, како и од полицијата. Но, во последните две години, станува сѐ позабележлив еден нов процес, една неочекувана шанса во полза на новинарите и на медиумските работници и на нивниот социоекономски статус. Фото: freepik.com Бавни промени и шанса со голем потенцијал Пред 15-20-25 години, кога во Македонија имаше повеќе луѓе, имаше и голема невработеност и многу повеќе новинари, а споредбено мал број медиуми, кои тогаш имаа  влијание посилно од кое било денешно јавно гласило. Нивните сопственици, и поради други причини, имаа значително поголема моќ во однос на работниците и поотворени можности за злоупотреби. Речиси и да нема колега кој во изминатите три децении не се соочил со изживувања на работното место, некогаш и многу брутални. Многу газди долго ги користеа новинарите и медиумите за да стигнат до моќ и влијание во општеството, за потоа, со помош на таа иста моќ, неказнето да ги експлоатираат своите вработени. Но, подоцна се намножија медиуми – во неколку „бранови“ се отворија повеќе телевизии, за доминацијата на интернетот да изроди и голем број портали. Во исто време, од земјава се иселија стотици илјади луѓе, па освен што се проретчи генералната публика, информативниот, како и многу други економски сектори, запаѓа и во сѐ посериозен проблем со човечките ресурси. Ова се потврдува секојдневно, само со поглед на насловите и написите на порталите, со полуминутно гледање прилог од вестите на телевизиите. Со секој поминат месец, станува сѐ потешко да најдете не само амбициозни, образовани и писмени, туку и основно пристојни луѓе, кои би работеле како новинари или медиумски работници за актуелните плати и во сегашните услови. Од овој „зорт“ медиумите, принудно, сѐ повеќе се полнат и со луѓе за кои новинарската е привремена и лесна работа на која се нафатиле додека не ја најдат вистинската. Лесна е затоа што тие не го сфаќаат новинарството како свој професионален повик и не ги прифаќаат (а, од нив тоа сѐ помалку и се бара) сериозните предизвици и одговорности што ги содржи таа професија. Би ве зачудило за колкумина тоа е само механичко копирање и лепење некакви текстови од едно на друго место, без никаква одговорност и без воопшто да прочитаат што пишува. Според сопственото искуство во последните неколку години и според сведоштвата на повеќе колеги, уредници, новинари и медиумски работници со кои разговарам деновиве, на искусните, способни и писмени луѓе што „преживеаја“ во редакциите, цената полека, но стабилно им расте. Сопствениците на медиумите, меѓу нив и сѐ почесто некои нови и поинакви луѓе, веќе стануваат свесни дека мораат повеќе да се потрудат за да ги задржат. Во исто време, новите генерации, сочинети во голем дел од децата на работници што знаат што е експлоатација, се многу помалку наивни, имаат многу повеќе опции и потешко прифаќаат некој да им го потценува трудот. Мнозинството од бистрите и амбициозните деца, ако веќе не студирале или не нашле работа во странство, немаат намера ниту да останат во земјава, а камоли да работат како новинари во нашите медиуми.   Новинарите и медиумските работници што веќе се вработени, сега се во малку подобрена позиција наспроти газдите, кои барем повеќе не можат толку лесно да им мавтаат пред очи со откази – ако им замине новинарот или снимателот со десет години искуство, ќе им требаат месеци за да најдат каква било пристојна замена. Новиот работник, дури и да е почетник, ќе бара многу повисока плата и подобри услови одошто би барал пред години. На новинарите и на медиумските работници што работат во редакциите, ова им отвора нова можност да се изборат за значајно подобрување на положбата на целата професија – сплотени и подослободени од дел од економските притисоци, тие сега, со помош на синдикатот, би можеле не само полесно да „избоксуваат“ подобрување на примањата и на условите, туку и многу посилно да им се спротивстават и на сите други обиди да се наруши или да се омаловажи нивната работа. Но, овие промени засега се случуваат бавно и во ограничен број медиуми. Таму каде што новинарите и медиумските работници веќе се во подобрената ситуација, тие, за жал, сега ја користат главно за лична „корист“ – да работат помалку за истата (и натаму потпросечна) плата. Свесни дека сопствениците на медиумите се сѐ повеќе зависни од нив и сѐ потешко би се одлучиле да ги казнат и да им дадат отказ, а од друга страна не се еднакво подготвени да ги покачуваат платите и да ги подобруваат условите, многумина од колегите, меѓу нив и најискусните, во овие ситуации засега одат со типично „македонско“ решение: си го „спуштаат“ ангажманот, работното залагање, до последниот прифатлив минимум. Ќе биде интересно да се гледа како ќе се насочуваат и ќе се развиваат овие процеси во месеците и годините пред нас. Мислам дека тие имаат сериозен позитивен потенцијал, но за тој да се искористи и правилно да се насочи, ќе треба многу да помогнат Синдикатот и еснафските здруженија. Автор: Жарко НастоскиНасловна фотографија: freepik.com Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД). Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.  
Display Website

Стигматизирањето на интернет-порталите не води кон квалитет и кон извонредност во македонското новинарство

Стигматизирањето е социјален феномен поврзан со ширење стереотипи и дискриминација. Онлајн-медиумите и новинарите кои работат во интернет-редакциите подолго време се изложени на жестоки и неумерени критики за тоа дека наводно произведуваат неквалитет и дека се „канцерозно“ ткиво на македонското новинарство. Така се создава стереотипот за „лошите“ интернет портали и за „добрите“ традиционални медиуми. Наспроти ова, животот си врви, промените се глобални и неизбежни и онлајн-медиумите веќе одамна се доминантен сегмент на вкупната медиумска индустрија и во Македонија. Потценувањето и дискриминацијата нема да го спречи нивниот натамошен експлозивен развој. Колку порано го разбереме тоа, толку побрзо ќе можеме да сториме нешто повеќе за подобрување на професионалните и на етичките стандарди во нашиот журнализам. Живееме во време на апсолутна доминација на интернет-медиумите, на интернет-платформите и на социјалните мрежи. Така е секаде во светот, така е и во Македонија. Едно скорешно истражување авторитетно ги поби заблудите за наводното доминантно влијание на т.н. традиционални медиуми (печатот, радиото и телевизијата), за кои долго и упорно се тврдеше дека се главен и доверлив извор на информирање на јавноста, многу повлијателен од онлајн-медиумите, на кои им се припишуваше само маргинален импакт и некаква „растечка популарност“. Така, едно од последните истражувања на ЕВРОСТАТ потврди дека 72% од македонските граѓани на возраст меѓу 16 и 74 години во 2021 година го користеле интернетот за читање на онлајн медиуми или за информирање преку електронските верзии на весниците. Ова е идентичен процент со просекот на земјите-членки на ЕУ. Со оглед на фактот што традиционалните медиуми интензивно мигрираат кон онлајн-платформите, веќе денес може слободно да се каже дека производителите на медиумски содржини на интернет, меѓу кои најзначајно место имаат интернет-порталите, се доминантен сегмент во вкупната медиумската индустрија. Денес, две години откако се регистрирани тие податоци, во светот на медиумите се случуваат уште побрзи и подраматични промени. Но, наспроти тоа, кај нас, во дел од медиумите и на социјалните мрежи, сe врши долготрајна, упорна и злонамерна стигматизација на интернет-порталите, за кои често се врзува стереотипот дека „дно дна“ на македонското новинарство и „сива зона“ во која не постојат никакви професионални и етички стандарди. За издавачите на порталите упорно се тврди дека се корумпирани од центри на политичка и на економска моќ. Накусо, да ја употребам клучната теза од една куса анализа на помладиот колега Жарко Настоски, објавена од Македонскиот институт за медиуми, порталите се „канцерот на конформизмот“ во нашиот журнализам. Кога сме кај Настоски, сакам да нагласам дека не го доживувам како лик кој стигматизира медиуми и колеги. Неговата куса анализа не ја доведувам во врска со неодамнешниот инцидент во „Слободен печат“. Но, признавам дека тој текст беше последената во низата коишто ме поттикнаа во една обемна статија да се потрудам да ги деконструирам четирите главни тези врз кои се потпира стигмата за македонските интернет-портали. Четирите клучни тези на стигмата Теза број 1: Порталите не ги интересира ништо друго освен бројот на кликови. Ова не е точно, барем не до степен да може да се произведе една ваква груба генерализација. Дополнително, погрешна е и тезата на Настоски дека борбата за кликови ја стимулирале компаниите-огласувачи, кои, наводно, според бројот на кликовите грубо ги пресметувале бројот на луѓето што ги гледале нивните реклами. Компаниите-огласувачи и рекламните агенции навистина мерат и премеруваат каде ќе ги насочат рекламните буџети, но тоа е многу покомплицирана и пософистицирана операција одошто ја замислува младиот колега. Огласувачите и агенциите секогаш се отворени за разговор и тој можел од нив да побара објаснување за тоа. Има што да се научи. Општо земено, борбата за кликови, всушност, е исто што и борбата за повисок тираж и читаност на печатените медиуми, за поголема гледаност на телевизиите или за поголема слушаност на радијата. Зошто таа битка за публика е легитимна кога станува збор за традиционалните медиуми, а не е кога се на тапет интернет-порталите? Во овој контекст, на многубројни дебати, семинари и работилници се имам изнаслушано инспиративни ламентирања против т.н. кликбејт-наслови. Тоа се оние наслови кои содржат „мамка“, која читателот треба да ја „проголта“ и „да се закачи на јадицата“. Никогаш не сфатив што има толку лошо во обидот на новинарите своите вести да ги обликуваат на начин што ќе го зграпчат вниманието на читателите уште со насловот. И што е тоа толку различно од пишувањето инвентивни и атрактивни наслови или телевизиски најави во традиционалните медиуми? Кога во раните 1980-ти студирав новинарство, како пример на новинарска извонредност се споделуваше информацијата дека тогаш најтиражниот југословенски дневен весник „Вечерње новости“ имаше посебен уредник за наслови. А една од највпечатливите книги за новинарството во тоа време го носеше насловот „Рибари на човековата душа“, сугерираќи јасно дека новинарите се налик на рибари кои ги ловат човековите емоции, обидувајќи се да ја освојат душата на читателот. Се разбира, во тој новинарски „риболов“ и тогаш насловите беа главните „мамки“. Уште една мала дигресија. Постои добра причина поради која добрите новинари и уредници во интернет-порталите се трудат не само да пишуваат атрактивни наслови, туку и да избегнуваат во насловниците да пласираат сумарум на вестите. Спротивно на очекувањата на многу луѓе кои би сакале во објавите на Фејсбук и на другите социјални мрежи, како и во објавите што ги агрегираат агрегаторите – значи, таму каде што вообичаено се објавуваат само насловите и поднасловите - да прочитаат сумарум на вестите, без да мора да кликаат и да го напуштат комотното и забавно скролање, новинарите во интернет-порталите знаат дека не земаат плати од Марк Закерберг или од сопствениците на агрегаторите. Идејата на добрата „мамка“ е да го покани читателот да кликне и да чита, а не да го одврати од таа намера. Конечно, во врска со оваа тема, би сакал да додадам дека борбата за кликови може да има и нелегитимна димензија. Се случува медиумите да ги мамат своите читатели со лажни вести, со неоправдан и често и примитивен сензационализам, со вулгарности и на слични начини. И кога во некои расправи ќе нагласам дека таквото „кликачко новинарство“ е непрофесионално и нелегитимно, од луѓето кои ги стигматизираат порталите добивам вакво цинично потпрашање: но не се ли тие манипулации имено најприсутни во онлајн-медиумите, не е ли тоа потврда дека во нив се негува неквалитет? На ова мојот одговор секогаш е јасен: не, драги мои, тоа само значи дека 90 % од луѓето се информираат на интернет и вестите ги следат во реално време, не чекајќи ги вечерните вести на телевизија или утрешните весници кои се сѐ поретки. Фото: freepik.com Теза број 2: Порталите се извор на неквалитет во македонскиот журнализам. Пред неколку месеци присуствував на една интересна еднодневна работилница, организирана од Институтот за комуникациски студии (ИКС). Не знам како им се згрешило на организаторите, но наместо предавачот да ни продава басми за борбата против лажните вести и на слични фенси теми (за кои денес најлесно се добиваат пари за проекти), се појави еден интелигентен Австриец, којшто шокираше дел од присутните со својот одговор на прашањето што е тоа квалитет во новинарството. Ова беше неговиот одговор: квалитетот е исполнување на очекувањата на потрошувачите! Се израдував. Кој знае од кога немам слушнато нешто толку умно и едноставно. Се потсетив на деновите кога и јас, кога предавав на Едногодишната школа на новинарство на МИМ и подоцна на Високата школа за новинарство и односи со јавноста, на студентите често им велев дека професијата чевлар, на пример, е подеднакво важна како и нашата професија – разликата е во тоа што чевларите знаат дека е најважно да им угодат на своите муштерии и да ги задоволат со своите производи, додека ние новинари од периодот на едноумието ја наследивме заблудата дека читатели не знаат што е тоа квалитетно новинарство, дека се глупави и дека дури и мразат квалитет, а обожуваат евтин сензационализам. Дури и тоа да е точно – а не е! – вистинската заблуда е во самобендисаноста со која новинарите си се убедиле дека тие секогаш знаат да го препознаат јавниот интерес и знаат што е добро и корисно за нивните читатели и без да ги прашаат. Инаку, не спорам со тоа дека има неквалитет во македонското новинарство. Денес навистина можеби повеќе од порано. Тоа е и затоа што денес има повеќе медиуми и повеќе новинарство. Но, има и многу други причини за опаѓањето на професионалните и на етичките стандарди во оваа наша професија, при што најважните се последиците од долготрајната економската криза, сеопштата пауперизација на општеството (економска, културна, духовна), како и недостигот на едуцирана работна сила мотивирана да се вклучи во работата на редакциите. Сепак, да се помисли дека неквалитетот е лоциран во интернет-порталите, додека традиционални медиуми се островца на кои се негува журналистичка извонредност и се произведуваат органски домати, простете, е кардинална глупост. Тоа Настоски не го вели, да бидам прецизен. Но, неговата анализа опасно „гази“ во тој дискурс. И тука една мала дигресија. Неодамна, кога еден човек ме убедуваше колку е тешко да се прави весник (пример за „квалитетно“ новинарство, според него), прво му кажав дека зборува со новинар кој во својата кариера „породил“ четири дневни весници, а потоа му предложив да го однесам во една таква весникарска редакција, за самиот на лице место да види како се прави весник во денешно време. Човекот ме погледна зачудено, во очекување на одговор. Му објаснив: нашите колеги во дневните весници содржините ги прават така што препишуваат и компилираат вести од интернет-порталите, а дел од тие вести пред тоа самите ги пишуваат, во улога на „новинари-дублери“ во нивните интернет-редакции. Можеби е ова мало претерување, но не е далеку од вистината. Да заклучам на оваа тема. Битката за квалитет и извонредност во нашата новинарска професија нема да се добие со стигматизирање на професионалните онлајн-медиуми. Треба да се има на ум и тоа дека огромно мнозинство квалитетни и талентирани македонски новинари денес творат во порталите и на други онлајн-платформи, а некои се присутни само на социјалните мрежи. А огромно мнозинство од оние кои допрва ќе бидат ангажирани како подмладок во редакциите – ако се потрудиме да ги има повеќе, дај боже! – ќе бидат ангажирани токму во овој сегмент од медиумската индустрија. Теза број 3. Порталите се занимаваат со копи-пејст новинарство и форсираат квантитет наместо квалитет. Нема сомнение дека на онлајн-медиумите (не само во Македонија), може да им се стават многу сериозни забелешки за „ригидната едноличност во новинарската форма“, како што вели колегата Настоски. Тој е сосема во право и во следната констатација: „Медиумите и новинарите, во зависност од уредувачката политика, дури и кога е во прашање само формата на веста, на новинарскиот производ би морале да дадат некаков свој печат, да ја претстават и толкуваат информацијата на свој, посебен начин, пренесувајќи ја суштината, а внимавајќи на сите аспекти на темата и приказната“. Да, би морале, но често не го прават тоа. На сите помлади новинари им посакувам да работат во редакции во кои се внимава на формата и на обликувањето на содржините, при што се прават сериозни напори основните информации да се збогатуваат со дополнителни елементи во структурирањето на содржините, како што се објаснувањето на импактот, бекграундерите, секундарните теми, мултимедијалните елементи и слично. Така се доаѓа до новинарски продукти кои во најширока смисла се нарекуваат news explained (го „грабнав“ и овој термин од спомнатиот Австриец). Посветено следејќи ја продукцијата на конкурентските интернет-портали, можам да посведочам дека во најмалку дваесеттина од нив на ова се работи многу сериозно и резултатите се видливи. Тоа е нешто што радува. Она што зачудува, пак, е навиката на некои искусни новинари и на медиумски експерти (што и да е тоа), во нивните настојчиви обиди за стигматизирање на интернет-порталите, под копи-пејстирање понекогаш да подразбираат и вообичаени постапки на користење информативни содржини од легитимни извори. Така, на пример, ќе слушнете обвинувања дека порталите „преземаат“ информации од МИА. Како може објавување на содржини од сервисот на една новинска агенција, кој не е бесплатен, да се нарекува „преземање“? Често се критикува и „преземањето“ информативни содржини од социјалните мрежи, дури и кога станува збор за содржини кои се под режим на слободна употреба или под посебно пропишани услови. Замислете, ова се мантра и во време кога најголемите глобални медиуми, како Си-Ен-Ен или Би-Би-Си, на пример, своите извештаи од војната во Украина ги збогатуваат најчесто си снимки преземени од Твитер или од другите социјални мрежи. Што има тука чудно и нелегитимно, во време кога илјадници граѓани со своите смартфони ги бележат и ги документираат најважните настани, побрзо и подобро од било кој професионален новинар или снимател, едноставно затоа што тие се на местото на настаните, а нивните смартфони се доволно софистицирана опрема за такво нешто? Дополнително, професионалните онлајн-медиуми во Македонија имаат воспоставено прилично јасни и коректни правила за меѓусебно преземање содржини, кои почиваат на начелото дека никој нема монопол над вестите и дека оригиналноста, ексклузивноста и другите особини на авторство се создаваат со специфичните техники и вештини на обликување на новинарските содржини. На оваа тема, само уште едно важно предупредување: стереотипите за начинот на кој интернет-порталите ги креираат своите содржини во последно време се засилува и со стигматизирање на вештачката интелигенција. Многу „нострадамуси“ предвидуваат дека вештачката интелигенција многу брзо ќе го задуши „вистинското“ новинарство, а „вистинските“ новинари, оние кои нели секогаш знаат што е квалитет и што е добро за публиката и без да ја прашаат, едноставно ќе останат без работа. Се разбира дека ништо од тоа нема да се случи, но промените што ќе се почувствуваат во редакциите ќе бидат драматични. Новинарите ќе мора да научат дека промт-инженерингот станува една од вештините која најмногу ќе се цени и ќе се ползува во редакциите во многу блиска иднина. Тие што нема да се прилагодат на промените, ќе станат новинарски „диносауруси“. И тоа не е страшно, во Македонија сосема комотно живеат и творат такви „диносауруси“...    Теза број 4: Порталите се покренуваат, се корумпираат и се контролираат од центри на политичка и економска моќ. За љубов на вистината, младиот колега Настоски не го кажува ова вака (јас ја обопштувам тезата). Тој во својата куса анализа сепак ќе напише: „Ако не се борат за кликови, порталите се борат некој бизнисмен да реши кај нив да плати за некаков свој текст со кој си ги штити интересите, често спротивставени на јавниот интерес“. Хм, ова веќе ми звучи познато... За да ги демистифицираме нештата, мора да тргнеме од базичните факти. Точно е тоа дека дел од македонските онлајн-медиуми се формирани и се финансирани од центри на економска и политичка моќ (тоа посебно се случува пред секои избори, како сега) и бездруго е точно дека има портали кои објавуваат пи-ар содржини на компании и на други субјекти, понекогаш, за жал, без јасна назнака за какви објави станува збор. А јас ќе го додадам и ова - има ликови на нашата медиумска сцена кои за своите услуги наплаќаат дебело и во кеш. Но, да се помисли дека сето тоа го има во порталите, а дека традиционалните медиуми се имуни на ова зло, исто така е кардинална глупост. Само да потсетам: најголемиот медиумски корупциски скандал во последнава деценија не се случи во некаков портал, финансиран од не знам кого, туку во една телевизија, на која преку ноќ ѝ беше додела концесија буквално „под рака“, а на крунисувањето на нејзиниот могул - беше тоа буквално, а не метафорично крунисување, се надевам дека не сте заборавиле! - присуствуваше целиот тогашен државен врв, плус обвинители, судии и многу други луѓе „отепани“ од работа во корист на „јавниот интерес“. Потсетете се и на славните новинарските пера кои беа ангажирани во таа телевизија, која потоа се „прослави“ со рекетирање бизнисмени. Да не заборавиме уште некои важни факти поврзани со газдувањето и со финансирањето на медиумите во Македонија. Сопственици на три македонски национални телевизии – Сител, Канал 5 и Телма - отсекогаш биле и сѐ уште се сопственици на други компании, кои немаат врска со медиумскиот бизнис и кои всушност се и нивните основни бизниси. Јас во тоа не гледам никаков проблем. И никогаш не би рекол дека за колегите од тие медиуми „економската логика не познава изрази како професионална дистанца и јавен интерес“. Како што тоа младиот колега Настоски го вели за порталите. Дури и наспроти фактот што државата на националните телевизии им недоместува и дел од трошоците за производство. Што баш и нема врска со било каква економска логика... Инаку, тезата дека економската логика е спротивставена на професионалната дистанца и на јавниот интерес е целосно погрешна. Напротив. Прашање плус: дали печатените медиуми познаваат изрази како професионална дистанца и јавен интерес, во случај кога државата со директни субвенции им надоместува 50% од трошоците за печатење и 50% од трошоците за дистрибуција? Секогаш кога ги спомнувам овие субвенции, заедно со законската обврска сите јавни институции, нотари и извршители своите огласи да ги објавуваат во два дневни весника на македонски и во еден на албански јазик - замислете, ова се случува со години и во време на прокламирана дигитализација на општеството! - газдите на весниците се возбудуваат и креваат голема врева. Некои тврдат дека севкупно не станува збор за големи пари. Можеби. Медиуми на албански јазик неодамна ги објавија бројките. За мене беа вџашувачки. Но, јас овде нема да ги соопштам и нема да ги коментирам тие бројки, ќе му ја оставам таа пријатна задача на колегата Настоски. Покрај и наспроти овие канали на системско и организирано економско и политичко влијание врз македонските медиуми, од кои интернет-порталите се целосно исклучени, а во случајот на државната поддршка и дискриминирани, постојат уште два вида односи меѓу медиумите и центрите на економска и политичка моќ. Едниот вид се легалните и сосема легитимни соработки во областа на рекламирањето, огласувањето и објавувањето комерцијални пи-ар содржини, како и содржини поврзани со кампањите за промоции за јавните политики. Сосема друга работа е поттикнувањето на сивата економија во интернет-порталите, против која сега се борат и самите професионални онлајн-медиуми, обидувајќи се да го вида коренот на злото. Имено, интернет-порталите во последниве години се соочени со големи потешкотии во работењето. Глобалната економска криза предизвикува намалување на буџетите на компаниите за рекламирање и следствено и намалување на приходите на издавачите на онлајн-медиуми. Тоа, пак, се одразува врз капацитетноста на редакциите, односно ги намалува можностите за ангажирање квалитетен кадар, ги осакатува професионалните стандарди и предизвикува процут на корупцијата и на сивата економија во овој доминантен сегмент на медиумската индустрија. Оттаму, мојата теза е дека дискриминирањето на онлајн-медиумите при доделувањето било каква економско-финансиска помош од страна на државата е фактор којшто ги поттикнува сивата економија, корупцијата и пауперизацијата во редакциите. Затоа е чудно што освен три месеци во текот на пандемијата, за разлика од традиционалните медиуми, онлајн-медиумите никогаш не добиле никаква финансиска поддршка од државата. Може ли некој да ми ја објасни логиката на таа дискриминаторска политика и како таа влијае врз квалитетот на македонското новинарство? Стигмата не е аргумент за ништо Како новинар со безмалку 40-годишна кариера, како основач на медиуми, како уредник и едукатор на млади новинари, можам да посведочам дека новинарството никогаш не било толку интересна и возбудлива професија како денес. Од периодот на т.н. боемско новинарство, од она време кога најважните новости се дознаваа во кафеаните и потоа се диктираа директно „во олово“, до ова денешно време, кога новинарите располагаат со безбројни алатки за собирање информации, за истражување, за пребарување и за обликување на медиумски содржини, се случија навистина тектонски промени. А веќе денес е јасно дека медиумите допрва драматично ќе се менуваат. Тие глобални промени нема да ја заобиколат Македонија. Стигматизирањето и неразбирањето на општествениот импакт на професионалните онлајн-медиуми нема да го спречи нивниот натамошен експлозивен развој. Никогаш веќе нема да се врати времето на моќта на испечатената рото-хартија и на телевизиските антени на покривите на зградите. Интернет-порталите и другите онлајн-платформи уште повеќе ќе доминираат во медиумската индустрија. Веројатно ќе дојде време и за окрупнување на издавачите на интернет-портали и за други начини на „природна селекција“ на помоќните наспроти послабите. При тоа, смешно е да се верува дека штафетата на извонредноста ќе ја понесат интернет-медиумите кои располагаат со неограничени подарени ресурси, поради што уште некое време ќе се „возат“ на заблудата дека квалитетот во новинарството е некаков нивен ексклузивен „проект“ за кој добиваат донации, тема која нема суштинска врска со потребите и со очекувањата на публиката што треба да се задоволат. Промените треба да се „јавнат“ со нужната доза на остра, дури и неодмерена критика, каква што пројавил Жарко Настоски во својата куса анализа. Тоа е добро. Таа младешка енергија и гнев бедруго мора да се поддржат, бидејќи тие можат да станат „ракетно гориво“ на промените. Сепак, големите думи како „канцерот на конформизмот“, „колапс“ и слични, треба да се штедат за чамче муабети. Стигмата не е аргумент во битката за квалитет и за промоција на професионалните и на етичките стандарди на новинарската професија. Конечно, својата извонредност колегата Жарко Настоски и нему сличните сепак ќе мора да ја докажат на пазарот, таму каде што се водат најважните битки и каде што, всушност, се случуваат промените. Автор: Бранко Героски Насловна фотографија: freepik.com Мислењата и ставовите изнесени во текстовите се на авторите и не секогаш ги рефлектираат позициите и ставовите на МИМ.