Активизам
Се чита за 5 мин.
Четири начини како медиумските работници може да го користат NotebookLM
Алатката NotebookLM на Гугл функционира како ваш колега новинар, кој инстантно се претвора во експерт за документите што сте му дале да ги прегледа. Овој ресурс може да го забрза вашето новинарско истражување, да ве доведе до пофокусирана тема, да ви отвори нови перспективи за темата или, пак, целото истражување да го претвори во интерактивен разговор во поткаст формат. Пишува: Александар Манасиев Стотици бесплатни алатки секојдневно се појавуваат на пазарот за кои креаторите тврдат дека ќе го револуционизираат начинот на кој ги извршувате секојдневните работи. Овие алатки, барем декларативно, имаат за цел да ви ја олеснат работата, да автоматизираат голем дел од работите што досега рачно сте ги правеле или, едноставно кажано, да ви заштедат време и пари. Со развојот на ВИ (вештачката интелигенција) зачести и појавата на алатки што ветуваат кули и градови, но најголем дел од нив или се неприменливи за медиумските работници или, пак, се скапи за користење. Во крајна линија, најголем дел од оние што работат во медиумскиот бизнис немаат ниту време ниту енергија да ги следат и да ги испробаат сите нови алатки што се појавуваат на пазарот. Токму затоа најголем дел од нив остануваат неискористени и незабележани од крајните корисници. Но, одвреме-навреме се појавуваат и алатки што едноставно имаат потенцијал сериозно да ја променат „играта“ и да станат моќен ресурс во рацете на новинарите и на медиумските работници. Таква е алатката NotebookLM на Гугл, за која може да се каже дека е импресивна и дека може да има низа примени во медиумскиот бизнис, сега или во блиска иднина. Но, што е NotebookLM? Едноставно кажано, станува збор за алатка што ќе ви помогне да пронајдете смисла во комплексните информации. Вие ја „храните“ со документи, а алатката инстантно се претвора во експерт за содржината што сте ја понудиле на менито. И тоа е само една од можностите. Иако е во експериментална фаза, несомнено е дека оваа или некоја следна понапредна верзија на овој ресурс ќе биде ваш незаменлив партнер во работата. Она што е важно со оваа ВИ-алатка е дека вие ја имате контролата над овој ресурс односно документите што ги давате на увид не се достапни за други корисници и со нив не се тренира вештачката интелигенција. „Вашите лични податоци не се користат за обука на NotebookLM, така што сите приватни или чувствителни информации што ги имате во вашите извори ќе останат приватни, освен ако не изберете да ги споделите со соработниците“, велат од Гугл. Лошата страна е што иако овој ресурс е достапен во 180 земји и региони , засега Македонија не е дел од нив. Но, со оглед на брзата експанзија по иницијалното пуштање во САД, се очекува дека наскоро ќе биде достапен и во земјава. Сепак, доколку користите VPN (виртуелна приватна мрежа) можете да ги заобиколите овие географски рестрикции и да ја користите алатката без ограничувања. Алатката може да ја користат и овие што живеат или се на привремена работа надвор од Македонија и вакви позитивни искуства веќе се споделуваат на социјалните мрежи. NotebookLM дефинитивно е во фаза на раст и развој и со брзо темпо се претвора во корисна алатка за многу повеќе профили на луѓе отколку само за оние што работат на полињата на едукација и истражување. Во продолжение следуваат четири начини на кои медиумските работници може да ја искористат оваа моќна алатка на Гугл. Длабинска анализа на документи Новинарите што работат на истражувачки приказни и анализи, неретко треба да прегледаат стотици или илјадници документи со цел да ја „ископаат“ приказната. За ова се потребни многу време и енергија, некогаш недели или месеци работа. Ако голем дел од новинарите имаат доволно енергија, доволно време нема речиси никој. Токму тука во игра влегува новата алатка на Гугл. NotebookLM овозможува да ги прикачите сите документи што се дел од вашето истражување (ПДФ, Гугл докс формат, слајдови, веб-страници итн.) од различни извори на платформата и за кусо време ќе може да „фати“ забелешки поврзани со документите, да донесе комплексни заклучоци, да ги анализира на безброј начини и да ги претвори во поедноставна форма или во аудиоформат. Овој ресурс функционира како ваш колега новинар, кој инстантно станува експерт за овие извори/документи што сте му ги понудиле. Можете да комуницирате во врска со документите што сте му дале да ги прегледа, да поставувате прашања итн. Целиот процес може да го забрза вашето истражување, може да ве доведе до пофокусирана тема за истражување или, пак, да ви отвори нови перспективи. На сличен начин досега новинарите го користеа Четџипити (ChatGPT), но разликата во новата алатка на Гугл е што целосно се фокусира на информациите со кои ќе го нахраните и во своите одговори воопшто не излегува од рамката што му ја давате односно се избегнуваат таканаречените халуцинации. Она што е важно е дека кога NotebookLM ќе донесе заклучоци или ќе ви понуди цитат, изворот на тие информации се токму документите што сте му ги дале на увид. Рамката ја одредувате вие самите и NotebookLM не излегува од неа. Генерирање идеи Утринските редакциски колегиуми се местото каде што најчесто новинарите ги генерираат идеите за приказните. Но, голем број медиуми немаат практика за брејнсторминг на идеи на колегиум или, пак, едноставно немаат со кого тоа да го направат бидејќи станува збор за човек-медиум. Без разлика дали сте фриленс новинар или, пак, дел од некоја редакција, NotebookLM може да ви биде партнер во генерирање идеи за вашите приказни или, пак, да ви понуди решенија. Доволно е само да ја „нахраните“ алатката со документи во текстуален формат, презентации, јутјуб-линкови, линкови од веб-страници и други извори што ги користите во вашето истражување. Потоа ќе го оставите NotebookLM да ви помогне во кои насоки може да се одвива вашата приказна, да пронајде различни агли на приказната или да ви помогне да креирате приказна во продолженија. Секако авторот на приказната треба да сте вие, а не вештачката интелигенција. Претворете ги документите во поткаст Поткастите, како самостоен продукт или како екстензија на вашето новинарско истражување, во последно време се честа форма на раскажување приказни. Без разлика дали се во видео или само во аудиоформат, поткастите имаат своја верна публика што постојано е во пораст. NotebookLM ви овозможува да креирате поткаст само врз основа на вашите документи. Оваа функција може да го претвори вашето комплексно новинарско истражување или анализа во интерактивна дискусија во форма на поткаст генерирана од вештачката интелигенција. Ова е особено применливо за редакции што досега не креирале ваков формат, редакции што „кубурат“ со луѓе или едноставно немаат ниту време ниту знаење како да креираат поткаст. Но, оваа можност на NotebookLM може да ја користите и додека истражувате одредена тема, а немате време за читање илјадници документи. Замислете дека цел извештај од околу стотина страници на Државниот завод за ревизија може да се претвори во петминутен поткаст што ќе го слушате додека возите велосипед до вашата редакција. Игор Војноски, кој живее во Австрија, неодамна сподели дека го претворил извештајот на Европската комисија за Македонија во ваков интерактивен разговор. Епилогот е разговор за кој нема да можете да препознаете дека е генериран со ВИ. Оваа можност на NotebookLM има огромен потенцијал за примена во иднина, со што ќе се даде поголема интерактивност на пишаниот формат. Голем број автори на книги веќе го користат овој ресурс за да креираат аудиоверзија на своите книги што наликува на разговор помеѓу две лица, секако генериран од ВИ. Анализа на јутјуб-видеа и на аудиофајлови Покрај можноста за анализа на документи во различен текстуален формат, NotebookLM ви овозможува како извор да додадете и линкови од видеа од Јутјуб или фајлови во аудиоформат. Со додавање одредено интервју од Јутјуб што трае еден час, вие може за кусо време да добиете белешки поврзани со тоа интервју, да се изведат најзначајните поенти и заклучоци. Истото важи и за аудиофајловите. Замислете дека ваш колега правел интервју со претседателска на Европската комисија Урсула фон дер Лајен, кое трае половина час. Доколку го вметнете аудио- или видеофајлот во овој ресурс на Гугл, вие за кусо време ќе може да ги извлечете најважните поенти без да го преслушате целиот аудио- или видеофајл. Алатката ќе ви ги даде и тајм-кодовите на таа изјава, така што ќе можете и самите да ја проверите веродостојноста пред да ја објавите. Несомнено е дека NotebookLM нуди низа корисни можности за медиумските работници како за приватни така и за професионални цели. Овие алатки во блиска иднина ќе бидат помоќни, побрзи и попаметни. Медиумските работници не треба да стравуваат дека ВИ-алатките ќе им го земат работното место. Напротив, на нив треба да се гледа како на нужен ресурс, а не како на неминовна закана. Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).
Активизам
Се чита за 8 мин.
Наука: Како археолошкиот локалитет Влахо во Пелагонија ја возбуди јавноста во Србија
Полемиката отвори низа интересни прашања. Како науката да се избори за своето место и зошто широките народни маси одбираат повеќе да веруваат на тоа што не е потврдено со факти. Особено кога е поттикната од национални и етноцентрични побуди Пишува: Весна Ивановска-Илиевска Археолошкиот локалитет Влахо кај селото Живојно во Пелагонија, едно од наоѓалиштата каде што научниците докажаа дека најрано се појавиле неолитските населби во Европа, деновиве стана интересен за социјалните мрежи во Србија. Научниот труд на Гоце Наумов и Агате Рајнгрубер, верифициран и објавен во реномираното светско археолошко списание „Documenta Praehistoric“, отвори полемика откако информацијата ја пренесе српскиот специјализиран портал sveoarheologiji.com. Повеќемина читатели ја нападнаа сопственичката на порталот, научната новинарка Маја Миљевиќ-Ѓајиќ, и самата магистер по археологија, дека со објавување на информацијата, ја понижува српската култура, алудирајќи на тоа дека населбата Лепенски Вир на Дунав е најстарата откриена европска култура. Полемиката отвори низа интересни прашања. Како науката да се избори за своето место и зошто широките народни маси одбираат повеќе да веруваат на тоа што не е потврдено со факти. Особено кога е поттикната од национални и етноцентрични побуди? Д-р Гоце Наумов е археолог и повеќе години активно го истражува Влахо, преку Центарот за истражување на предисторијата. Наумов е дел од Ајнштајновиот центар во Берлин каде што со грант од Ајнштајновата фондација ги моделира јагленородните дати од неолитските локалитети во Пелагонија, но и воопшто од Македонија. Тоа го прави во соработка со Агате Рајнгрубер, една од врвните европски познавачи на предисториската хронологија, која заедно со Лоренс Тисен пред десетина години го направиле најопсежниот апсолутен хронолошки преглед на датите од Југоисточна Европа и од Анадолија. Гоце Наумов Со неа работевме на изработката на хронолошки секвенци од повеќе локалитети и преку Бејзовото моделирање добивме одличен преглед за сите архитектонски и стратиграфски етапи на Влахо, Врбјанска Чука и Велушка Тумба во Македонија, како и за Мавропиги, Паљамбела и Ревенија во Грција. Користевме единствено дати од семиња, говеда и кози/овци, бидејќи се најреферентни и најпрецизни, за разлика од оние добиени од јаглен/дрво, луѓе и свињи, кои поради повеќе природни фактори може да осцилираат и неосновано да покажат многу порани години – објаснува Наумов. Доказ: Првите земјоделски заедници се формирани во географска Македонија Нивните хронолошки модели покажале дека датите на првите земјоделски заедници од географска Македонија посочуваат на порано населување на овој простор отколку што порано се претпоставувало. Според Наумов, ова сознание е познато и афирмирано и од грчки археолози. Ние уште повеќе го зацврстивме со неколку нови дати и хронолошки модели. Од друга страна, во археологијата оправдано прифатен е моделот на најрано населување на првите земјоделски заедници во Тесалија и на Пелопонез, но новите ревидирани хронологии покажуваат дека овие датирања се претежно засновани на дати добиени од јаглен/дрво и луѓе што можат да бидат многу нерелевантни и далеку понепрецизни од оние добиени од семиња, говеда или овци. Со идните истражувања во Тесалија и на Пелопонез може да се добијат уште постари дати засновани на овие видови и веќе востановениот модел на населување на Европа уште повеќе да се аргументира. Во науката ваквите ревидирања и корекции на толкувањата, вклучително и оние хронолошките, се сосема вообичаени и многу корисни – вели Наумов. Маја Миљевиќ-ЃајиќИскуствата на Маја Миљевиќ-Ѓајиќ велат дека поединците, за жал, често ги отфрлаат или се сомневаат во научните докази и наоди, дури и кога тие се широко прифатени и поддржани од мнозинството експерти во областа. Конкретно, за реакциите што се однесуваат на локалитетот Влахо, таа посочува неколку клучни фактори: недоволното разбирање на научните методи и докази, односно недоволната едукација, погрешна литература во рацете на луѓе со големо влијание врз масите во време на современи технологии и брз пренос на информации. Интернетот овозможи брзо ширење лажни информации преку социјалните мрежи, каналите на Јутјуб и другите онлајн платформи. Интернетот користи алгоритам што на своите корисници од сите страни им ги „наметнува“ содржините што претходно ги гледале. Постојано им се појавуваат и неизбежно е да се кликне на нив. Промовирањето на псевдонауката од познати личности (пејачи, спортисти) ѝ нанесува огромна штета на науката. Медиумскиот простор на националните телевизии (во Србија) има сè помалку културна содржина и често се отстапува на „истражувачи“ со сомнителни звања и дипломи. Затоа научниците и едукаторите треба да препознаат каде грешат и да го приспособат својот пристап кон јавноста. Да бидат поприсутни во јавноста, како и на социјалните мрежи и на другите платформи каде што има претежно млади луѓе. Неопходно е што повеќе да се промовира науката и критичкото мислење и да се вклучи јавноста – објаснува таа. Влахо – еден од четирите најрани неолитски локалитети, но има и постари Во научниот труд Наумов и Рајнгрубер го користат терминот географска Македонија бидејќи во студијата се вклучени повеќе неолитски локалитети од територии на денешните современи држави. Освен Влахо, кој се наоѓа во Пелагонија и е датиран околу 6.400 година пр.н.е., вклучени се и локалитетите Мавропиги, Ревенија и Паљамбела, кои се наоѓаат во Грција и се датирани дури и порано од Влахо, околу 6.500 година пр.н.е. Според Наумов, тоа е сосема логично бидејќи одреден демографски бран на рани земјоделски заедници се движел од Термајскиот Залив, односно од регионот Пиерија околу 6.550 година пр.н.е., вклучувајќи ги локалитетите Ревенија и Паљамбела. Овој бран се проширил кон регионот Птолемаида, каде што се наоѓа локалитетот Мавропиги и кој воедно има блиска поврзаност и хронологија (заснована на семиња) со Влахо. Од истражувањата на Влахо / Фото: Христијан Талевски Тоа значи дека Пелагонија била еден од регионите што бил рано вклучен во овој процес на ширење на неолитот и тоа секако е многу логично доколку се има предвид демографската експанзија кон север. Во тој процес биле неолитизирани и други региони, како што е воедно и Тесалија. Сегашните сознанија убаво покажуваат дека почетокот на неолитот бил интересен и динамичен период исполнет со разновидни демографски движења и културни интеракции меѓу заедниците. Идните истражувања на балканските археолози ќе ги надополнуваат демографските модели или ќе предложуваат сосема нови, што е сосема очекувано со оглед на тоа што има уште многу неолитски населби што допрва треба да се проучуваат и кои можат да приложат сосема нови видувања – вели Наумов. Според него, засега Влахо е еден од четирите најрани неолитски локалитети во географска Македонија, што воедно го прави и еден од најстарите. Но, главниот фокус кон Влахо не треба да биде само кон неговата хронологија, туку и кон просторната организација, материјалната култура, обредите и исхраната, а кои по многу нешта се специфични и вредни за афирмација. Наумов е дециден дека скромното присуство на археолозите во јавниот домен создава огромен простор за искривување на откритијата и толкувања, а воедно отвора широки полиња за нивно користење за погрешни цели. Не случајно, реакцијата на насловот за Влахо побудила и неосновани национални перспективи за локалитетот Лепенски Вир. Станува збор за прекрасен и по многу нешта уникатен локалитет, кој српските археолози мошне темелно го презентираат, но кој, за жал, како и многу други на Балканот, се користи како национално оружје од поединци што веројатно и немаат желба темелно да го разберат она што археолозите го истакнуваат. Истото се случува и во Македонија, каде што многубројни археолошки откритија погрешно се интерпретираат од личности што овие откритија ги користат претежно за квазинационални проекции – вели Наумов. Тој додава дека ниту другите соседни земји не се имуни на овој психолошки патоген што се храни со искривување на археолошките факти, па и во Бугарија, Албанија, Грција и Косово неосновано се манипулира со археологијата за националистички цели. Археолозите можат единствено да придонесат овие вируси да не инфицираат поголем дел од населението со тоа што ќе излезат од комфорната зона на академскиот елитизам и ќе им понудат на своите сонародници и државници форми на доследно почитување и афирмирање на сопственото културно наследство. За среќа, постојат многубројни балкански археолози што тоа го прават преку нивни ангажмани во популарни публикации, изложби, документарни филмови, написи или репортажи. Само треба да се поддржат од повеќе колеги и од одговорни функционери што имаат визија за соживот, а не сценарија за раскол. Имаме прекрасно археолошко минато и неопходно е да се истакне квалитетот на она што се случувало во предисторијата, антиката или средниот век. Тоа е многу повозбудливо и поинспиративно отколку бодењето очи со националистичките археолошки патологии – вели Наумов. Антрополозите објаснуваат како небулозните дискусии се одржуваат во живот Д-р Ана Ашталковска-Гајтаноска е редовен професор на Институтот за етнологија и антропологија при Природно-научниот факултет во Скопје. Таа истакнува дека етноцентрични реакции не се ексклузивни за Балканот. Но, тоа не значи дека не треба критички да ги разгледуваме овие долготрајни тенденции во нашите општества. Ана Ашталковска-Гајтаноска– Прво што ми паѓа на ум кога ги читам коментарите е книгата на Иван Чоловиќ со наслов „Балканот – терор на културата“ (Слово, Скопје 2012) каде што се вели дека наспроти популарните стереотипи дека Балканците се некултурни, односно дека тие страдаат од недостиг на култура, всушност излегува дека страдаат од вишок култура. Тоа е така затоа што културата на овие простори „добива својство на вистинско божество“. Таа се есенцијализира, се присвојува бесрамно и никако не може да се споделува со другите. Се убедуваме во автохтоност, оригиналност, се повикуваме на континуитети што одат наназад со илјадници години за да го утврдиме она што е ексклузивно наше. Секако бурните историски и политички околности во кои политичките центри на моќ ги поттикнуваат ваквите нарации се причина за одржувањето во живот на овие небулозни дискусии – објаснува Ашталковска-Гајтаноска. Во време на епидемија од дезинформации преку мас-медиумите и големото присуство на псевдонаука секаде во светот, тешко прашање е како науката да се избори за да ги пласира научните докази, особено во македонски контекст каде што методолошкиот национализам е сѐ уште мејнстрим или доминантен патоказ во науката, наспроти критичките пристапи кон овие прашања што укажуваат на опасностите од злоупотреба на чувствата на луѓето во оваа смисла. Тоа сме го доживеале на своја кожа, односно сме биле и сме во моментов сведоци на злоупотреби на етничките прашања за политички цели. Практично излегува дека токму тоа е наше секојдневие. Науката во вакви околности не може да стори многу доколку не добие поддршка „од горе“. Потребни се сериозни напори за промена на концепциите во образованието на сите нивоа. Наместо децата да ги воспитуваме со интерпретации што ги есенцијализираат културите на кои им припаѓаат, и уште поважно, наместо да ги воспитуваме да се доживуваат како жртви низ историјата, кои треба да се борат, да го бранат, да го оправдуваат својот оригинален идентитет, треба да им се укаже дека овие, инаку благородни и силни чувства, можат да бидат злоупотребени, а во нашите околности тие, за жал, се често злоупотребени – вели Ашталковска-Гајтаноска. Па наместо да ги воспитуваме да бидат жртви под постојана закана, подобро е да ги воспитуваме да бидат активни чинители што ќе знаат да ги препознаат токму заканите од различни есенцијализми. Според Ашталковска-Гајтаноска, на овој начин си ги ограничуваме капацитетите на долг рок затоа што луѓето остануваат окупирани со конструкции што се секако нереални, а кои ги отсликуваат коментарите што ги коментираме во случајов. Таа со жалење констатира дека, како што стојат работите во моментов, нема изгледи во догледна иднина да се работи на ова значајно прашање. Неодамна го слушнавме премиерот како на прес-конференција директно го поддржа токму тој методолошки национализам како норма во истражувањето на овие прашања. Тоа значи дека државата со своите механизми е подготвена да го промовира и да го спонзорира овој ризичен метод на работа, така што истражувањата од општествените и од хуманистичките дисциплини што се занимаваат со овие прашања се легитимни само во овој случај, според политиките на државата – објаснува Ашталковска-Гајтаноска. Зрна од грашок и леќа пронајдени на Влахо Тоа понатаму секако се прелева на научниците, на истражувачите, на предавачите и на професорите, на авторите на учебници, на наставниците итн. и на крај на децата. Повторно се создава опасен затворен круг, кој никако не ни дозволува да излеземе од рамките на коментарите што овде ги осудуваме. Овие теми многу ме возбудуваат како истражувачки прашања во моите професионални области, но истовремено многу ме вознемируваат како граѓанка што треба да расте дете во ваква атмосфера. Ја препорачувам книгата на Чоловиќ затоа што тој, за разлика од мене, наместо да се вознемирува, многу повеќе се забавува во анализата на ваквите коментари што доаѓаат од широките народни маси, но и од професионалците, како и од политичарите. Хуморот може да биде многу ефикасен начин за деконструкција на ваквите нарации – вели Ашталковска-Гајтаноска. И Миљевиќ-Ѓајиќ се согласува дека археологијата не е имуна на влијанието на псевдонауката не само на Балканот и може да се набљудува на глобално ниво. Погрешното толкување на археолошките податоци е глобален проблем. Затоа е важна комуникацијата, ангажирањето на локалната и на пошироката заедница. Неопходна е и поддршката од медиумите и на одредени институции. Комуникацијата на археолозите со јавноста мора да биде во чекор со времето и треба да се приспособува на јавноста, а не обратно. Бидејќи работата на археолозите и воопшто на научниците е од интерес за општеството. Науката и нејзините откритија треба да бидат достапни за секого. Наша должност е да се бориме против сензационализмот и заблудите што ги има насекаде, со изнесување цврсти докази за тоа и да бидеме истрајни во тоа – завршува таа. Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).
Активизам
Се чита за 4 мин.
Медиумските пустини и жедта за информации
Ако се суди според американскиот модел на дефинирање на медиумската пустина како населено место без ниту еден локален дневен весник, тогаш освен Скопје речиси сите населени места во земјава може да се вметнат во категоријата медиумски пустини бидејќи немаат ниту еден дневен весник Како го пиете утринското кафе? Слатко, горко, со локум и вода или со весник? За многумина утринското кафе беше незамисливо да се пие без весник во рацете. Мирисот на кафето чиниш совршено се надополнува со мирисот на хартијата. Иако дневните весници во продажба излегуваат вечерно време, сепак неретко се читаат токму наредното утро. Тој ритуал се одвиваше најчесто дома, на клупа во парк, на работа или во автобус. Зошто последната реченица е напишана во минато време? Од едноставна причина што оваа рутина на уживање и информирање, за најголем дел од нас, стана дел од минатото. На трафиките во Македонија, весниците што денес се продаваат, може да се избројат на прсти, додека во соседна Србија и во Бугарија добар дел некако опстојуваат, но тоа не значи дека некој ги чита. Бројот на читатели денес не е ниту една десетина од оној од пред две децении. Дневните весници, неделните, месечните и периодичните печатени изданија, кои со децении беа омилениот, а некаде и единствениот извор за информирање, станаа вид во изумирање. Според најновите статистички податоци во САД, денеска во споредба од пред 20 години, има 3.000 весници помалку и 43.000 новинари помалку што работат во печатени медиуми. Во 2005 година во САД вкупниот тираж на весници бил повеќе од 50 милиони примероци, а денес е нешто повеќе од 10 милиони. Иако и денешната бројка изгледа голема, сепак најмногу се должи на големите брендови како „Њујорк тајмс“. Брзината со која умираат весниците во САД е неверојатна – повеќе од два дневни весници ги снемува од пазарот на секои седум дена. Населените места во САД каде што веќе не постои ниту еден локален дневен весник се нарекуваат медиумски пустини. Постојат повеќе од 225 окрузи каде што нема ниту еден дневен весник , а во повеќе од 1.500 окрузи (речиси во половина земја) има само по еден весник, најчесто неделник, а не дневен весник. Оваа појава не е уникатна само за САД. Слична ситуација е забележана и во Европската Унија како што покажува првото истражување за медиумските пустини на европска почва насловено „ Откривање на медиумските пустини во Европа: Ризици и можности за локалните медиуми во ЕУ “. Ова истражување ги дефинира медиумските пустини на локално ниво како „област во која недостасуваат доволно, веродостојни и разновидни информации од доверливи медиумски извори“. Индикатори за тоа колку се загрозени локалните медиуми се: бројот на медиуми, економските и политичките услови, како и степенот на безбедност на локалните новинари и социјалната инклузивност на локалните медиуми кон малцинствата, маргинализираните заедници и способноста за ангажирање со публиката. Општиот заклучок е дека постои голема централизација на редакциите и на новинарите во големите градови, најчесто во главните градови, а новинарството наместо на терен се одвива од канцеларија. Ова истражување покажува дека јавните сервиси се клучни за покривање на оддалечените места, нудејќи инклузивност во известувањето. Според анализата, најзагрозени се локалните медиуми во Романија. Во 2008 година имало 54 локални печатени медиуми. Бројката паднала на 12 во 2018 година, а во 2023 година на само два локални печатени медиуми. Во Хрватска ситуацијата е малку подобра, па во 2019 година имало девет локални печатени медиуми што ги покривале руралните средини. Сепак, најзастапени се локалните и регионалните радија. Во Бугарија, вкупниот број регионални весници е намален во текот на изминатите 5 години: 127 во 2018 година, 113 во 2019 година, 111 во 2020 година, 106 во 2021 година и 100 во 2022 година. Каква е ситуацијата во Македонија? Според Регистарот на издавачи на печатени медиуми на АВМУ (ажуриран на 2 април 2024 година), во земјата има 23 печатени медиуми. Најголем дел се концентрирани во Скопје, и тоа 20, а единствени три други места каде што има печатен медиум се Битола, Прилеп и Штип. Според податоците од овој регистар, во периодот од 2016-та до денес, избришани се 29 печатени медиуми од Скопје и еден од Битола. Ако се суди според американскиот модел на дефинирање на медиумската пустина како населено место без ниту еден локален дневен весник, тогаш освен Скопје речиси сите населени места во земјава може да се вметнат во категоријата медиумски пустини бидејќи немаат ниту еден дневен весник. Неделни весници има во Битола и во Прилеп, а месечник во Штип. Но, ситуацијата не е розова и ако се суди според другата гореспомената дефиниција за област во која недостасуваат доволно, веродостојни и разновидни информации од доверливи медиумски извори. Според Регистaрот на радиодифузери што емитуваат радиопрограма , во земјава има 67 радиостаници, од кои седум емитуваат на државно ниво, 17 на регионално ниво и 43 на локално ниво. Според податоците на овој Регистар, од 2014 година се избришани 20 радија. Според Анализата на пазарот на аудио и аудиовизуелни медиумски услуги за 2022 година на АВМУ, во Македонија покрај Македонската радио-телевизија има уште 43 комерцијални телевизии – пет терестријални телевизии на државно ниво, шест телевизии што емитуваат програма преку неограничен ресурс на ниво на целата држава, на регионално ниво 17 телевизии и 15 телевизии на локално ниво. Од извештаите и анализите на АВМУ се гледа дека секоја година исчезнува по некој локален медиум. Она што го нема во овие извештаи и анализи е бројот на вработени во локалните и во регионалните медиуми, нивните услови за работа, политичкото и бизнис-влијанието и другите фактори што се предуслов за слободно и непречено известување за проблемите на локалната заедница. Она што можеме да го заклучиме сите ние што најчесто се информираме од државната телевизија, од националните комерцијални телевизии, од дневните весници, од радијата и од поголемите веб-портали е дека локалните приказни исчезнуваат. Ретки се во печатените медиуми, ги нема на радијата, ретки се на телевизиите, па и на веб-порталите… Локални репортери има сè помалку во поголемите градови како Тетово, Куманово, Битола, Прилеп, Охрид, Велес, Штип, Струмица… Ако некогаш дневните весници имаа по десетина репортери низ Македонија, а државната телевизија речиси во сите поголеми населени места, денес тоа не е случај. Но, што значи загубата односно исчезнувањето на локалните медиуми и на локалните приказни? Тоа значи дека гласот на граѓаните во тие средини, особено за локалните проблеми, не може да се чуе. Во недостиг на релевантни извори на информации овие граѓани почесто се информираат преку социјалните мрежи и стануваат поподложни на дезинформации и на можност за манипулација за политички или бизнис цели. Можноста за корупција на локално ниво расте бидејќи исчезнуваат медиумите што би требало да се „кучиња чувари“ на демократијата и на демократските вредности. Сето ова погоре наведено ја намалува довербата во институциите на локално и на државно ниво. Ова значи дека локалните и регионалните медиуми се важен столб на секое демократско општество и дека нивното исчезнување е голема загуба, не само за локалната средина туку воопшто. Во недостиг на каква било стратегија, ситуацијата во Македонија само ќе се влошува, а со тоа и опасноста дека медиумските пустини во земјава во скора иднина ќе бидат во пораст, а граѓаните, иако поплавени во морето информации на социјалните мрежи, ќе останат жедни за локални приказни и информации. Автор: Александар Манасиев Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).
Новости
Се чита за 7 мин.
Можен е напредок кога некој ќе ви ги посочи грешките
Без разлика дали директно комуницираат со медиумите или се жалат на проблематична содржина преку постојните механизми за саморегулација, улогата на граѓаните и на граѓанскиот сектор во борбата за поквалитетно новинарство е незаменлива. Од: Хилма Ункиќ, Жарко Радоја, Теодора Ѓурниќ Кога порталот еТрафика ( eTrafika ) пред пет години објави сторија за успешната студентка по медицина Маја Перишиќ, овој медиумски тим веруваше дека тоа е уште еден обичен текст чијашто цел е да ги претстави талентираните млади луѓе од Босна и Херцеговина. Но, десет минути по објавувањето на текстот на социјалните мрежи, до редакцијата и до главниот уредник на еТрафика почнаа да пристигнуваат пораки и коментари од многубројни незадоволни читатели, кои тврдеа дека приказната не е вистина или се убедени дека станува збор за платена статија со цел да се промовира личност што не заслужила. Уредничката Вања Стокиќ тогаш се нашла во предизвикувачка ситуација бидејќи морала да реши неколку проблеми – да одговори на претежно агресивните пораки на читателите, да се грижи за младата студентка новинарка што го напишала текстот како дел од едукативната програма на еТрафика и која во тој момент мислела дека сторијата ќе ја одбележи целата нејзина новинарска кариера, но исто така да ја провери точноста на приказната и да види како дошло до грешката. Приказната за Маја Перишиќ веќе беше објавена во медиумите, а текстот на еТрафика требаше да биде дополнување на веќе постојните информации за неа. Во спорниот текст Перишиќ изнесува низа тврдења, кои подоцна се покажаа како неточни. На пример, дека е вработена на Медицинскиот факултет во Бања Лука и дека ќе стане најмладиот доктор на медицински науки во историјата на Босна и Херцеговина. „Во суштина, од целата приказна важеше единствено дека таа беше првак на Република Српска во пружање прва помош“, се сеќава Стокиќ. Побара помош од колегите од другите медиуми Откако се сретнала со ваква ситуација за првпат, Стокиќ побарала совет од колегите, кои ѝ рекле дека треба да „се преправа дека ништо не се случило“, бидејќи читателите наскоро ќе заборават на сè, или да го избрише текстот. „За мене тоа не беше во ред. Ако сте згрешиле, ако се занимавате со јавна работа, признајте ја грешката“, вели Стокиќ и додава дека не сакала текстот објавен на нејзиниот портал да наведе некои други новинари во иднина повторно да пишуваат позитивна приказна за истата личност. Следувала исправка на текстот заедно со извинување до читателите, но и поука за во иднина. „Ова е случај што го разгледуваме во секоја нова програма и му посветуваме посебно внимание. Секогаш им велам на луѓето дека не ни треба нова Маја Перишиќ. Се изгоревме доста и се трудиме да не дозволиме да се повтори“, вели Стокиќ. Иако реакциите на читателите беа остри и Стокиќ лично доби многу непотребни навреди, таа истакнува дека ѝ е драго што публиката реагирала бидејќи без тоа не би знаела дека згрешила. „Ако луѓето едноставно примаат медиумски содржини рамнодушно и минуваат преку нив, не сме ја завршиле добро нашата работа. Ми се допаѓа кога добиваме каква било реакција од луѓето, без разлика дали нè критикуваат или нè фалат, сè ни е еднакво вредно. Грешките ги гледа и како можност за напредок: „Не сакам да се опкружувам со луѓе што само ми кимаат и ме тапкаат по рамо иако правам нешто погрешно, бидејќи тоа не води до напредок. Напредувате кога некој ве предизвикува и ви ги посочува грешките, затоа што така се подобрувате во работата“. Во борбата за попрофесионална медиумска содржина значајни се реакциите на граѓаните и на невладините организации Голема промена во медиумското известување не може да се случи врз основа на само една поплака до тело за саморегулација. Потребно е да се јават што е можно повеќе граѓани и невладини организации, вели Маида Бахто Кестенџиќ, проектна координаторка од Советот за печат и онлајн медиуми од Сараево. „Дури сега, ако погледнеме наназад и ги анализираме претставките што ги добиваме и какви прекршувања има, Советот може да забележи дека имаме позитивен развој во однос на намалувањето на бројот на драстични прекршувања на Кодексот за печатените и за онлајн медиумите. Претходно, многу почесто имаше случаи на прекршувања одредби поврзани со заштита на одредени ранливи групи, на пример, кога станува збор за малолетници и разни форми на дискриминација при известување“, објаснува Бахто Кестенџиќ. Направен е голем исчекор во регулирањето на говорот на омраза во новинарските текстови. Кога станува збор за Кодексот за печатени и онлајн медиуми , уредувачката одговорност е проширена и на коментарите на посетителите на интернет-порталот и евидентно е дека уредниците развиваат механизми за борба против говорот на омраза и кршењето на правата на другите учесници во дискусијата за слободата на изразување. Советот за печат и онлајн медиуми наведува дека е исто така важно што овозможиле анонимно да бидат контактирани лица што им припаѓаат на ранливи категории, односно со можност Советот да го заштити нивниот идентитет, за да се коригираат непрофесионалните информации, но без да им се направи дополнителна штета на луѓето што би можеле да наидат на одредени проблеми во локалната заедница или дополнително да бидат стигматизирани. Околу 70 отсто од поплаките до Српскиот совет за печат ги поднесуваат физички лица, околу 20 отсто невладини организации, а 10 отсто други. Претставките, пред сè, треба да се задоволителни за оној што е оштетен од објавената содржина, исто така медиумите треба да извлечат поука и да не ја повторуваат грешката, иако таквото очекување е нереално, смета Гордана Новаковиќ, генерален секретар на ова саморегулаторно тело во Србија. Сепак, таа ги издвојува случаите во кои одлуките имале ефект, како, на пример, кога уредувачкиот одбор на редакцијата на еден дневен весник, по неколку одлуки на Комисијата за жалби дека истакнувањето на ромската националност на сторителите на кривични дела е погрешно, одлучи да прати забелешки до уредниците и до новинарите дека не смеат така да пишуваат. „Во други редакции, колку што знам, им беа доставени слични известувања во врска со откривањето на идентитетот на малолетниците, исто така врз основа на нашите одлуки. За жал, тоа не се следи доследно.“ Врз основа на мониторингот на дневните весници во Србија, евидентно е дека е намален бројот на прекршувањата во однос на пресумпцијата на невиност, на кои се однесуваат многубројни одлуки на Комисијата за жалби, како и скриеното рекламирање, за кое сега нема жалби. „Тоа, се разбира, не значи дека не постои, но такви случаи има значително помалку“, вели Новаковиќ. Насоки за известување по поплаки на граѓани Граѓаните на Косово поднесоа жалби до Советот за печат во однос на начинот на кој одредени медиуми известуваат за случаи на самоубиства. Поплаки имаше и за известувања за кризни ситуации за време на настани на северот од земјата во септември минатата година. Тогаш не известуваа сите медиуми во согласност со етичките кодекси и имаше случаи на објавување лажни фотографии, изјави директорот на Советот за печат, Имер Мушколај. За двете теми, Советот за печат објави Упатство за известување, а во соработка со Здружението на новинари објави јавен апел за усогласување со етичкиот кодекс. Мушколај вели дека повеќето медиуми што се членови на Советот за печат, сега се повнимателни со пристапот кон чувствителните теми поврзани со известувањето за меѓуетнички теми, како и известувањето за маргинализираните групи, како што е ЛГБТ-заедницата. „Не можете да најдете несоодветна терминологија за овие групи во медиумите во Косово. Медиумите се многу повнимателни во начинот на известување што може да поттикне говор на омраза.“ Преку институцијата омбудсман до подобра содржина на поединечни медиуми Во Црна Гора постојат поединечни медиумски омбудсмани како саморегулаторно тело, кои се врската помеѓу граѓаните, граѓанскиот сектор и конкретните медиуми. Омбудсманот за Радио и телевизија на Црна Гора (РТЦГ) Данијела Поповиќ објаснува дека од вкупно 20 претставки што ги добила во текот на 2023 година, три биле пратени од граѓани, а другите од претставници на граѓанскиот сектор. Институцијата Омбудсман на РТЦГ постои речиси три години и во тој период има добиено претставки за сериозни повреди на Кодексот на новинарите на Црна Гора и на Правилникот за програмски начела и професионални стандарди во електронските медиуми . Сепак, Омбудсманот посочува дека Советот на РТЦГ врз основа на нејзините извештаи препорача одредени мерки само во два случаи. „Станува збор за случај во кој водителката на утринската програма даде несоодветен коментар на тема насилство врз жените за време на нејзиниот разговор со соговорници. Предметот за оваа тема се формираше уште пред да пристигнат поплаки од голем број граѓани и организации, а по овој инцидент водителката извесно време не можеше да се појави на програмата“, објаснува Поповиќ. Омбудсманот на оваа медиумска куќа потсетува дека имало и случај на новинар од Радио Црна Гора, кој за време на руската агресија врз Украина со свој коментар ја бранел Русија. И покрај тоа што ја прифати претставката пратена за ваквото прекршување на професионалните стандарди, Советот не донесе никаква мерка или препорака. „Сепак, по тој настан, настаните во Украина беа и се третираат на РТЦГ исклучиво како војна во Украина“, додава Поповиќ. Опсежна студија за механизмите за саморегулација спроведена во земјите од Западен Балкан и во Турција Неколку невладини организации што се членки на Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа ( SEENPM ) неодамна спроведоа голема регионална студија, која ја анализираше положбата на саморегулаторните тела во Босна и Херцеговина , Србија , Црна Гора , Албанија , Косово , Северна Македонија и Турција . Заклучокот од истражувањето е дека саморегулацијата може значително да ги подобри медиумските системи во оние земји каде што веќе постои релативно високо и стабилно ниво на слобода на медиумите и чувство на јавна одговорност. Механизмите за саморегулација во регионот најчесто не произлегоа од внатрешните потреби на новинарската професија или општеството во кое се сместени, туку најчесто се формирани со иницијатива, поддршка и менторство на меѓународни организации. Сепак, и покрај просторот за подобрување на работата на овие механизми во регионот, во сите земји постојат прилично добри рамки за саморегулација слични на оние во земјите со богата демократска традиција. Она што сè уште останува предизвик е нивното мало влијание врз подготвеноста на медиумите да прифатат критики и навистина да го подобрат квалитетот на нивното известување и да се посветат на почитување на етичките кодекси на професијата. Можете да го прочитате регионалниот преглед за позицијата на механизмите за саморегулација во земјите од Западен Балкан и Турција тука , а прегледот на добри практики за саморегулација од светот е достапен тука . Истражувањето е спроведено како дел од регионалниот тригодишен проект „Нашите медиуми: Акција на граѓанското општество за генерирање медиумска писменост и активизам, спротивставување на поларизацијата и промовирање на дијалогот“ што го спроведуваат невладини организации од Западен Балкан и Турција. Финансирано од Европската Унија Регионалната програма „Нашите медиуми: Акција на граѓанското општество за поттикнување на медиумска писменост и активизам, спротивставување на поларизацијата и промовирање на дијалог“ се спроведува од страна на партнерските организации: СЕЕНПМ , Медиацентар од Сараево , Албанскиот медиумски институт , Црногорскиот медиумски институт , Советот за етика во медиумите на Косово , Македонскиот институт за медиуми , Новосадската школа за новинарство , Мировниот институт од Љубљана и Бианет (Турција) , со финансиска поддршка од Европската Унија. Овој текст е подготвен со финансиска поддршка од Европската Унија. Содржината на текстот е единствена одговорност на СЕЕНПМ и не мора да ги одразува ставовите на Европската Унија.
Најново видео
Галерија
