Дописничката на Би-би-си од Москва, Сара Рејнсфорд, на 31 август го објави својот последен текст од Москва. Денот до кога мораше да го напушти главниот град на Русија по долгогодишна работа како дописник. Веста низ светот на 13 август ја пренесе Blumberg, повикувајќи се на рускиот телевизиски канал „Русија24“. Веста беше дека Русија ќе ja протера новинарката на Би-би-си до крајот на август во знак на одмазда! Протерувањето новинари не е честа практика, како, на пример, протерување дипломати или шпиони. И токму затоа овој потег на Русија, пошироко предизвика посебен интерес. Но, најмногу во Москва и во Лондон. Според Рејнсфорд, читајќи го нејзиниот последен текст, таа е протерана од Русија како закана за нејзината национална безбедност, по речиси 20 години работа. Рејнсфорд пишува дека на 10 август на враќање од Белорусија, на аеродромот Шереметјево ѝ рекле дека ѝ е забранет влез во Русија заради „заштита на безбедноста на Русија“, дури и морала да потпише документ дека „разбира дека ако се обиде да ја премине руската граница, ќе го прекрши законот“. Но, по 12 часа ѝ рекле дека може да влезе во Русија, да го напушти аеродромот само за да се спакува, со оглед на тоа што визата ѝ истекува на 31 август. За неа протерувањето е прекин на многугодишните врски со Русија. Најважниот дел од нејзиниот живот, откако на 18 години за првпат заминала во Москва во време на распадот на СССР. Рејнсфорд била повикана во руското МНР и таму ѝ рекле дека во нејзиното протерување нема ништо лично, а официјално ѝ соопштиле дека тоа е одговор на недавањето виза за работа на руски дописник на ТАСС од Лондон. И тоа уште од 2019 година. Веста од 13 август, нормално беше дочекана со реакција на матичната куќа на Рејнсфорд, Би-би-си. Во изјавата, генералниот директор на Би-би-си, Тим Дејви, рече: „Протерувањето на Сара Рејнсфорд е директен напад врз слободата на медиумите и го осудуваме безрезервно. Ги повикуваме руските власти да ја преиспитаат својата одлука. Во меѓувреме, ние ќе продолжиме да известуваме за настаните во регионот независно и непристрасно“. Британското Министерство за надворешни работи го опиша потегот како „уште еден неоправдан чекор на руските власти“. И амбасадата на Британија во Москва повика да не се протерува новинарката. Обединетото Кралство смета дека одлуката на руското МНР да одбие продолжување на работната виза за новинарката Сара Рејнсфорд е неразумна и повикува на промена на одлуката, изјави амбасадата на земјата во Москва за РБК. „Ги повикуваме (руските власти) да го преиспитаат овој реакционерен чекор против наградуваниот новинар на Би-би-си“, рекоа дипломатите. Тие, исто така, истакнаа дека ваквите одлуки на Москва ќе продолжат да ја влошуваат ситуацијата со слободата на медиумите во земјата. Дипломатската мисија не се согласи со обвинувањата дека руските медиумски работници се малтретирани во Кралството. „Руските новинари продолжуваат да работат слободно во Обединетото Кралство, под услов да дејствуваат во рамките на законот“, резимираше британската амбасада. Визен ќорсокак И додека Рејснфорд, Би-би-си и дипломатите зборуваат за протерување, официјална Москва смета дека не станува збор за тоа. Едноставно визата ѝ истекува на 31 август, а не ѝ е продолжена како одговор на непродолжување виза на руски новинари во Лондон. „Одлуката да не ѝ се продолжи визата на дописничката на Би-би-си Сара Рејнсфорд беше чисто возвратна мерка“, напиша портпаролката на руското МНР Марија Захарова во саботата, на 14 август, на нејзиниот Телеграм-канал. „Тоа нема никаква врска со нарушување на слободата на говорот“, тврди Захарова. Таа објасни дека летото 2019 година, новинар од руска новинска агенција морал да го напушти Обединетото Кралство со своето семејство, бидејќи тие не дочекале „продолжување на визите и какво било објаснување за причините за ваквиот став“. Во исто време, Русите строго ги почитувале сите упатства на британската страна. Обидите да се испратат други дописници да ги заменат, исто така, биле неуспешни: „Британската страна одби да му издаде визи на новинарот, и повторно без никакво објаснување“. Портпаролката, исто така, ги негираше изјавите на новинарката на Би-би-си за забраната засекогаш да се врати во Руската Федерација, нарекувајќи ги манипулација. „Не ѝ го кажаа тоа. Новинар, дури и Британец, кој живеел во средина што зборува руски, според неговите процени, една третина од неговиот живот, треба да ја разбере разликата помеѓу ‘никогаш не се враќај’ и ‘отповикана новинарска виза и акредитација на неопределено време’. Но, ние сме навикнати на такви манипулации со информации“, истакна таа. Захарова во една изјава на 14 август нагласи дека Русија ќе ѝ издаде работна виза на Сара Рејнсфорд во случај британската страна да го стори истото за рускиот дописник. „Ако му дадат виза на руски дописник, ќе ѝ дадат и на Сара. Ова е токму она што го предложивме, повикувајќи го Лондон да го деблокира визниот ќорсокак за новинарите“, истакна Захарова. Таа соопшти дека нејзиното министерство повеќепати предупредило за можноста од возвратни мерки. Настаните со одземањето на работната виза и акредитацијата на Сара Рејнсфорд, беа повод Би-би-си да го покани рускиот амбасадор во Лондон Андреј Келин во емисијата „Hard Talk“. Емисијата во најголем дел беше посветена на Авганистан, но поради актуелност не остана без разговор и темата за медиумите, за Сара Рејнсфорд и за руските дописници. Амбасадорот Келин изјави: „Руските новинари во Велика Британија работат во тешки услови, не им даваат акредитации за многу настани, не можат да отворат банкарски сметки, бидејќи банките имаат упатства да не го прават тоа. Пред една година (поточно во 2019 година) на нашиот новинар му беше одбиено правото да остане во Велика Британија. Односот кон новинарите овде, морам да кажам, е крајно лош. Тие се протерани и се лишени од правото да бидат тука“. Бидејќи тие денови сите зборуваа за „некој новинар“, водителот Стивен Сакур праша за кого станува збор. Амбасадорот Келин појасни: „Тоа е дописник на новинската агенција ТАСС. Неговото име е (Игор) Броварник, на целото семејство му беше одбиено продолжување на визата, а неговата сопруга беше во деветтиот месец од бременоста...“ Пиони на политичарите Во 2019 година, британскиот медиумски регулатор Ofcom го казни рускиот канал РТ за прекршување на правилата за непристрасност при известување за труењето во Солсбери на поранешниот руски разузнавач Сергеј Скрипаљ и неговата ќерка Јулија. Инаку, руското Министерство за надворешни работи честопати ги споменуваше и проблемите со визите за руските новинари во Обединетото Кралство. Претставниците на Би-би-си „неодамна го посетија Министерството за надворешни работи“ и ним „сѐ подробно им беше кажано“, изјави портпаролката на министерството Марија Захарова, како одговор на прашањата на западните медиуми за одлуката да не ѝ се обнови визата на британската новинарка Сара Рејнсфорд. Од сето ова што се случува со Сара Рејнсфорд и со руските новинари, може да се заклучи дека станува збор за пиони во шаховската игра на политичарите. Во време кога се зборува за пропагандни војни, за дезинформации, а во кои учествуваат и Обединетото Кралство и Русија, а да не зборуваме за други земји од Запад и Кина, на пример, новинарите се први за отстрел. И веројатно тоа ќе се случува сѐ почесто. Не случајно Стивен Сакур му рече на рускиот амбасадор Келин дека за проблемите со руските новинари во Британија не е виновен Би-би-си и дека тоа е проблем на владата. Сакур е во право. А односите меѓу Русија и Британија се катастрофални. Но, тоа е посебна тема. Руските медиуми на Запад ги третираат како пропагандно оружје. А во Русија, пак, велат дека тоа е така бидејќи тие медиуми пренесуваат теми за кои во конкретната земја не сакаат да се зборува. Згора на тоа, портпаролката Захарова споменува дека за почит се рејтинзите на Раша тудеј на Запад, па тоа им ги боде очите на властите и ја третираат како пропагандно оружје. Од друга страна, Западот е во право кога зборува за задушувањето на слободата на говор во Русија, која, пак, смета дека западните медиуми шират пропаганда против Русија. Британската амбасада во Москва вели: „Руските новинари продолжуваат да работат слободно во Обединетото Кралство, под услов да дејствуваат во рамките на законот“. А што ако не работат во рамките на законот? Ќе ги протераат? Или, најлесно е со „меки“ методи да се натераат сами да ја напуштат државата. Нема да продолжат виза, нема да им дозволат да отворат банкарски сметки, како што изјави рускиот амбасадор Келин, и слично. Или, пак, нема да им даваат визи на други дописници. Русија за возврат ја користи истата „мека“ метода. Нема продолжување на визата. Да се вратиме на Сара Рејнсфорд. Таа во вторникот (7 септември) даде интересно интервју за опозицискиот руски телевизиски канал „Дожд“, кој пред извесно време беше ставен во списокот на „странски агенти“, кој Русите го прават според истоимениот закон, демек и во САД уште од 1939 година имало таков закон. Нејсе, ова е посебна тема, за медиумите во авторитарни држави, особено на постсоветските простори. Тргување со новинари Рејнсфорд во интервјуто одново ги раскажува случките што биле пред нејзиното и во време на нејзиното заминување од Москва. Речиси сѐ што кажа во својот последен извештај од Москва. Новинарот, водител од „Дожд“, барајќи ја вистината околу рускиот новинар Игор Броварник во Лондон, без продолжена виза, ја прашува Рејнсфорд зошто британската страна не може да ја продолжи неговата виза, дотолку повеќе што Марија Захарова вели дека ако се реши тоа прашање, ќе се реши и прашањето на визата на Рејнсфорд и таа ќе може да се врати во Русија. Рејнсфорд одговара дека моментите со визите се лични моменти и за нив не се зборува. Можеби е направена проверка на луѓето што сакаат да останат во Лондон, но не ја поминале. „Јас, едноставно, не разбирам што се случува, но ми се чини дека тоа е многу подлабоко и многу повеќе отколку новинар за новинар. Ми се чини дека најнапред треба да се гледа општиот призвук на односите меѓу Британија и Русија. Политиката, секако, е ужасна и мене ми се чини дека ова е некаков сигнал. Т.е. да се зборува за тоа дека го протерале, не му дале на човекот да остане во Британија пред две години и затоа ние го протеруваме дописникот на Би-би-си. Малку не ми е многу разбирливо“, изјави Рејнсфорд. Нормално, нејзе можеби и не ѝ е разбирливо, бидејќи таа е новинар, а не политичар кому му се јасни ваквите игри. Соговорникот на Рејнсфорд ѝ соопшти дека разговарала со Марија Захарова за случајот со неа, а Захарова ѝ рекла: „Тогаш нека дадат виза кому било од агенцијата ТАСС“, што зборува дека Британците воопшто не сакаат да примат новинар од таа агенција. Русите настојуваат, ако не ви се допаѓа тој и тој, нека биде друг новинар. Како да станува збор за тргување со новинари. Рејнсфорд се прашува: „А зошто се тргува со новинари? Јас не разбирам зошто ние, зошто новинарите. Ние имаме иста работа.“ – „Реципрочен одговор“, одговара водителот. За Рејнсфорд да заклучи: „Ние не сме политичари, не сме претставници на своите држави, ние едноставно си ја вршиме својата работа. Зошто да тргуваат со мене или со некој новинар од ТАСС? Јас не разбирам и не се согласувам со тоа, јас не сакам да бидам така тргувана“. Владите си водат своја политика. Тие нема никогаш да ги прашуваат новинарите што сакаат. Особено оние што работат за медиуми непосредно или посредно под државна капа. И тие ќе бидат протерувани, или со „меки“ мерки принудувани да заминуваат. И сето тоа како дел од реципроцитет, ако во меѓувреме не се направи трговија со нив. Пропагандните војни си имаат цена. Сега не може да се исклучи дека во иднина Русија и Обединетото кралство, а и Западот во целост, уште повеќе на отстрел ќе ги имаат новинарите. Сѐ ќе зависи од ефектите на пропагандата. Автор: Мирче Адамчевски Насловна фотографија: unsplash.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Онлајн платформите како нови регулатори Слободните медиуми и нивното регулирање од државата се два клучни фактори како се одвива јавната комуникација во едно општество. Со развојот на интернетот и новите технологии за комуницирање, овој двоец добива дополнителен член, кој станува важен фактор како комуницира јавноста. На сцена стапија нови чинители што обликуваат како се обработуваат, објавуваат, циркулираат и филтрираат информациите. Станува збор за големите онлајн сервиси, платформи, пребарувачи и други т.н. „онлајн гиганти“.  Секако, државите сè уште ја носат главната одговорност во делот на обврските за почитување, заштита и примена на човековите права во комуницирањето. Денес интернет-посредниците и онлајн платформите сè повеќе влијаат врз остварувањето на овие права. На интернет се креира еден нов поредок, кој ги менува традиционалните правила и протоколи за комуницирањето. Во денешниот дигитален свет слободата на изразување и јавното мислење сè повеќе се менаџира и се регулира во приватни и во „хибридни јавни простори“, кои се формирани и овозможени од приватни компании. Овие нови медиумски системи на интернет создадоа и нови форми на управување со комуникацијата, кои ги надгледуваат и ги водат нивни вработени или, пак, алгоритми и слични компјутерски програми за масовна обработка на податоци, кои тие ги креирале. Новите приватно контролирани платформи ова управување го прават примарно според своите интереси и процени, главно нетранспарентно и надвор од јавен увид, најчесто преку автоматизирано одлучување и без гаранција за усогласеноста на ваквите постапки со меѓународната рамка за човекови права и слободи. Улогата на алгоритмите на новите платформи Еден од најчестите предлози за разрешување на овие предизвици е зголемена регулација. Сепак, регулирањето на онлајн платформите, особено во делот на нивната употреба на вештачката интелигенција (AI), како што е тоа случај со алгоритмите, е вистински предизвик. На пример, алатките за вештачка интелигенција често се користат да препознаат нелегални содржини на интернет. Меѓутоа, сериозни проблеми се појавуваат кога оваа технологија се користи за следење на комуникацијата на луѓето, на пример, во социјалните медиуми, под оправдување на безбедноста, на пример. Во ваквите ситуации многу е лесно да се активираат овие автоматизирани опции за следење, со што се отвора сериозен простор за можни злоупотреби. Со тоа директно се загрозени слободата на говорот, како и личната или групната анонимност. Под удар на автоматизираното следење на комуникациите, најчесто се новинарите и независните медиуми, бидејќи политичките центри на моќ мошне лесно можат „легално“ да ги покријат своите незаконски употреби на следењето на онлајн комуникациите.  Исто така, можноста за безбедно учество во онлајн комуникациите е критично важна за маргинализираните групи во нивната комуникација и формирање свои групи и заедници со цел да добијат поширока поддршка во општеството и да оневозможат дискриминирање. Иако вештачката интелигенција и алгоритмите се наоѓаат во развиен стадиум, сепак тие се далеку од непогрешливост. Кога се користат онлајн алатките со вештачка интелигенција за модерирање на содржините на интернет и на социјалните мрежи, често недостасува соодветно објаснување на одлуките и јасна оправданост. Во практиката, корисниците многу често не знаат зошто е донесена автоматизирана одлука со која некоја содржина им е отстранета или им е блокиран пристапот кон платформата. Фото: unsplash.com Модерирањето на содржините со помош на алгоритми вклучува низа техники какви што се напредна статистика и компјутерски методи за сортирање податоци, кои се мошне различни според својата сложеност и ефикасност. Тие имаат за цел да детектираат, да маркираат, да групираат, да предвидат или да класификуваат содржини врз основа на општи или поединечни особености на содржините. Алгоритмите на социјалните медиуми се вид сортирање на објавите на корисниците врз основа на релевантност, наместо според нивното време за објавување. Со ова социјалните мрежи даваат приоритет на тоа која содржина корисникот прво ја гледа на својот профил, т.е. содржините се редат според веројатноста дека корисникот навистина сака да ја види токму таа објава на своите онлајн контакти. Пред ваквата употреба на алгоритмите, корисниците може да ги следат објавите на своите контакти само во обратно хронолошка низа (од најновите кон постарите објави). Алгоритмите и другите автоматизирани програмски алатки се распоредени од платформите да вршат и препознавање на различни видови содржини какви што се тероризам, насилство во визуелна форма, говор на омраза, нелегална голотија, злоупотреба на деца и откривање спам-содржини. Вообичаено, при користењето на алгоритмите се користат два типа методи: анализа на текст и анализа на визуелни содржини. Кога алгоритмите ќе препознаат одредена содржина од недозволен тип, тие извршуваат два типа операции: (а) маркирање на содржината, или (б) отстранување на содржината. Маркираните содржини вообичаено ги проверува лице кое е задолжено за проверка и за конечна одлука дали содржината ќе биде отстранета или не.  Една од честите процедури во користењето на алгоритмите е нивната отвореност за „учење“, односно подобрување и усвојување дополнителни правила за препознавање и за извршување автоматизирани операции. Можеме да кажеме дека алгоритмите се системи со „машинско учење“ (machine-learning systems, англ.) кои користат сложени програмски алатки како што е „natural language processing“ (NLP). Најпознат пример за НЛП-алатка е „Google/Jigsaw’s Perspective API“, алатка со отворен код што им овозможува на операторите на веб-страници, истражувачи и други заинтересирани да ги користат нивните модели за машинско учење за да ја проценат штетноста или „токсичноста“ на некоја објава или коментар, на даден јазик. Автоматското откривање и препознавање фотографии и видеа, честопати се програмирани да детектираат содржини што претходно биле идентификувани како нелегални и во корелација со нив да откријат нови содржини што би можеле да припаѓаат во истата категорија. По терористичкиот напад во Крајстчрч во Нов Зеланд во 2019 година, Мајкрософт, Фејсбук, Гугл и Твитер го основаа „Глобалниот интернет-форум за борба против тероризмот“ (GIFCT), како дел од нивната заложба за подобрување на усогласеноста на онлајн компаниите со Кодексот на ЕУ за борба против нелегалниот говор на омраза на интернет. Во рамките на GIFCT, овие компании ги разменуваат искуствата од своите алгоритамски алатки за модерирање на содржините. Кои се недостатоците во користењето на алгоритмите? Како што и беше напомнато, функционирањето на алгоритмите е далеку од безгрешно. Честопати се случува да ни е блокиран пристапот кон нашиот профил на некоја социјална мрежа само поради погрешна автоматизирана операција. Во делот на масовна обработка на податоци, на пример, се случуваат грешки каде што поради структурата на базата на податоци што алгоритмите ги користат, се добиваат погрешни резултати. На пример, ако во базата за користење се внесат изразено расистички визуелни податоци (фотографии и видеа), тогаш и резултатите добиени од алгоритмите ќе бидат „расистички“. Чест проблем со алгоритмите е и нивното постојано менување, што особено ги нервира и ги тормози стручњаците за онлајн маркетинг, кои мора постојано да ги менуваат правилата и методите во своето работење. Една од постојните теории на заговор е дека алгоритмите на некои од социјалните мрежи „кријат“ одредени содржини на брендовите за да ги принудат да платат спонзорирани објави. Фото: unsplash.com Во комуникациска смисла, еден од најголемите проблеми на користењето на алгоритмите, секако, не се само грешките во маркирањето или бришењето содржини, туку и нивната решавачка одлука во одредувањето т.н. reach, или досег на објавите на социјалните мрежи. Според своите зададени параметри, тие одредуваат на колку корисници ќе им биде прикажана одредена порака на нивните низи („newsfeed“ или „timeline“). Проблемот во ова оперирање е што алгоритмите немаат способност за семантичко препознавање на содржините кое може да антиципира дали станува збор за некоја штетна порака или какви ќе бидат реакциите на неа. Корисниците можат по пат на експериментирање и пробување да насетат како функционираат алгоритмите на одредена платформа и да ги насамарат. Еден од таквите „трикови“ што беше експлоатиран е објавување платени пораки што таргетираат одредени групи корисници според групна припадност (расна, верска, етничка, сексуална и сл.) со токсични пораки или со нетолерантни содржини. Гугл мораше често да интервенира кога на нивниот сервис Гугл мапс одредени расистички поими внесени во делот за пребарување, со помош на алгоритмите, прикажуваа постојни географски локации. Сервисот на Гугл за препознавање и пребарување фотографии, исто така имаше проблеми со маркирање лица со одредена боја на кожата како одредени животински видови. Некои од проблемите што се појавуваат при користењето на алгоритмите се навистина дури и засрамувачки за компаниите и за организациите што ги користат, но сепак треба да ни биде јасно дека во постојните услови нивното користење е неповратно, а веројатно и понатаму ќе се проширува. Враќање на состојбата пред нивното користење не е реална опција, особено со постојаниот пораст на корисниците на најголемите онлајн платформи и пораст на објавуваните содржини на нив. Свесноста и интересот за едукација за тоа како алгоритмите влијаат врз нашето комуницирање, не треба да биде ограничено само на маркетиншките стручњаци. Потребно е критички да ѝ приоѓаме на оваа тема и редовно да ги следиме промените во употребата на алгоритмите, со цел подобро да го менаџираме своето корисничко искуство на интернет, но и да се заштитиме од последиците на грешките во работата на алгоритмите, кои, се чини, ќе продолжат да се случуваат во догледно време. Автор: Сеад Џигал Насловна фотографија: unsplash.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Кинескиот систем на социјален рејтинг Некаде во текот на 2009 година во Кина беше иницирана експериментална програма за т.н. „социјален рејтинг систем“ (社会信用体系; pinyin, shèhuì xìnyòng tǐxì) по иницијатива на властите во Кина и кинеската Комунистичка партија. Преку оваа програма, која прво беше тестирана во неколку области во Кина, властите креираа своевидни „црни листи“, односно списоци на граѓани што поради непримерно однесување загубиле некои од своите права, какви што се право на слободно патување или користење јавни услуги, влез во одредени објекти и слично. Ако некој граѓанин бил санкциониран за фрлање ѓубре, на пример, тој загубил поени од својата „сметка“ на социјалниот рејтинг. Ако, пак, некој од нив донира средства во хуманитарна акција, тој добил поени на истата сметка. Во случај граѓанинот да падне под одреден минимум поени на својата сметка, тој губи, на пример, право да купи авионска карта или да присуствува на спортски натпревар. Суштината на овој т.н. „социјален рејтинг“ или социјално бодување е стандардизација на оценувањето за однесувањето на граѓаните, при што препорачаното однесување се наградува со поени, кои носат одредени права и привилегии, додека недозволеното однесување се казнува со одземање бодови, а со тоа и одредени права што ги уживаат другите граѓани.  Социјалниот рејтинг, барем во Кина, се надоврзува на претходната програма на бодување и креирање финансиски рејтинг на граѓаните започната негде во 80-тите години на минатиот век. Овој рејтинг систем на властите имаше за цел да создаде списоци на граѓани според нивната финансиска состојба, куповна способност и годишна заработувачка, со цел економско и кредитно планирање, особено за граѓаните од руралните средини и за малите претприемачи.  Иако овие експериментални проекти, кои зедоа замав во Кина, а помалку формално и во други земји, особено во контекст на пандемијата, несомнено имаат свои позитивни намери, какви што се поттикнување примерно однесување во својата заедница, тие сепак подразбираат висок степен на следење на однесувањето на граѓаните, постојан надзор и постапно губење на приватноста. Целта на кинеските власти со овие проекти беше да ја зголемат довербата во општеството и во институциите за подобро да ги регулираат областите од јавен интерес, какви што се безбедноста, исправноста на храната, повреди на интелектуалната сопственост, или спречување финансиски измами. Сепак, се потврдува дека овој систем постапно се проширува, особено преку централизирање на надзорот и на контролата преку употреба на новите комуникациски технологии, какви што се надзорните камери, паметните уреди за комуникација, социјалните мрежи и дигиталните бази на податоци. И не е само приватноста под знак прашање, се чини. Аналитичарите и критичарите на овие програми, во различни земји, посочуваат дека се загрозува и личниот дигнитет на поединецот, се поттикнува паранојата од следење и поданичкиот однос кон властите, додека се легитимира постојаниот надзор врз граѓаните.  Во 2013 година Врховниот народен суд  на Кина објави црн список на должници со приближно 32.000 имиња, а во април 2019 година Народната банка на Кина објави дека ќе биде воведена нова верзија на Извештајот за личен кредит, што овозможува собирање повеќе лични податоци. Овој систем на социјален рејтинг потоа беше постапно прифаќан од одредени компании со кои тие го следеа однесувањето на своите вработени.  Системот на социјален рејтинг на новите медиуми Комуницирањето преку новите технологии има свој подолг историјат, а на денешниот интернет и на социјалните мрежи им претходеа редица сервиси за комуницирање на далечина, какви што се онлајн огласни табли, форуми и сервиси за дискусии (т.н. чат-сервиси). Кармен Хермосил беше една од најпознатите приврзаници на овие првични технологии за поврзување и меѓусебно комуницирање. По долгогодишно користење и богато практично искуство, таа ќе запише во еден од своите текстови: Фото: unsplash.com „Она што можам да го потврдам е дека заедниците креирани онлајн, придонесуваат кон постапна дехуманизација на општеството. Клучен тренд е тоа што тие помагаат меѓучовечката интеракција да се комодифицира, т.е. да се трансформира во стока за продавање во форма на јавен спектакл“ (Ciarаn McMahon, 2019, стр. 83). Ова сведоштво на еден од пионерите на јавните форуми за дискутирање, потврдува некои од појавите што се актуелни и денес. Социјалните мрежи, и новите медиуми општо, овозможуваат отворени јавни форуми за дискусии и за коментирање, како особено позитивна можност на новите технологии. Но, во исто време, тие фаворизираат содржини што се нагласено поларизирачки, контроверзни и привлекуваат внимание. Со зголемување на нивниот досег (online reach, англ.), овозможен од алгоритмите, се креираат подобри услови за ширење и вклучување (engagement, англ.) на другите корисници. На ваков индиректен начин, програмскиот дизајн на социјалните мрежи им овозможува на поларизирачките содржини да се здобијат со подобар „социјален рејтинг“ и да доминираат во дискусиите на новите медиуми. Вештите корисници го знаат многу добро ова правило, ако сакаш да бидеш слушнат на интернет, мораш да бидеш гласен и контроверзен, а системот ги наградува оние што врескаат и што креваат прашина. Социјалниот рејтинг на постојните мрежи фаворизираат влијателни корисници (инфлуенсери), кои привлекуваат следбеници со содржини што ја поларизираат публиката.  Навраќајќи се кон заклучоците на Кармен Хермосил, треба да се напомене дека системското поттикнување на ваквата комуникација на онлајн гигантите, какви што се Гугл, Фејсбук, Твитер и други,  им овозможува поголемо вклучување на сè повеќе корисници, а со тоа и собирање повеќе податоци за нив. Со ова, покрај зголемувањето на публиката за своите рекламери, како стандардна техника во маркетингот и на традиционалните медиуми, се придодава дополнителна вредност, персонализирање на корисниците, односно собирање индивидуални податоци за нив, особено во делот на нивното однесување како потрошувачи, во поширока смисла: какви содржини сакаме, какви услуги и производи посакуваме, какви трендови следиме, какви политики поддржуваме и така натаму. Со ова се потврдува сведоштвото на Хермосил дека нашето однесување, преку дозираниот надзор на социјалните мрежи, се комодифицира, станува „стока“ за продажба и тргување. Иако станува збор за фундаментите на т.н. нова економија на персонализирано маркетиншко комуницирање, сепак како индивидуални корисници мораме многу да внимаваме какви податоци оставаме на новите медиуми. Тие во денешниот вмрежен свет не се само стока, туку основен ресурс на новите економски гиганти. Што е психометрика? Психометриката, или буквално „мерење на психата“, преземено од грчкиот јазик, е специјализирана истражувачка област во психологијата и во образованието, посветена на тестирање, проценување и мерење на психолошкото однесување на луѓето. Оваа област потесно се занимава со објективно мерење вештини, знаења, способности, ставови, особини на личноста, како и ментални нарушувања. Овој поим доби своја поголема употреба по обелоденувањето на скандалот на Кембриџ аналитика и злоупотребата на податоците на корисниците на социјалните мрежи во САД за изборни цели и за политичко профилирање. Работата на Кембриџ аналитика и услугите што тие ги нудеа, се засноваа токму на техниките на психометриката за собирање податоци и профилирање поединци. Вториот главен столб врз кој се потпираше работењето на Кембриџ аналитика е истражувањето на тројца автори, Косински, Стилвел и Грепел. Без да навлегуваме во премногу технички детали на психометриката, ова истражување се базира на поставување корелација на податоци добиени од психолошки квизови и профили на пошироко однесување на корисниците на социјалните мрежи.  Истражувањето што беше изведено за академски цели, покрај квиз во кој може да откриете каков профил на личност сте, успеа да добие дозвола да ги искористи податоците за активноста на учесниците во квизот на социјалните мрежи (на пример, нивните „лајкови“ и фејсбук-страниците што ги следат). Некои од овие квизови навистина изгледаа забавно и помалку наивно, како, на пример, „Што вашиот знак во зодијакот кажува за тоа кои се вашите омилени слатки?“ или „Колку интимни партнери имате според вашето омилено јадење?“. Собирајќи податоци од ваков тип квизови и со импортирање на „лајковите“ на овие корисници, па дополнително поврзано со демографските податоци за корисниците од Фејсбук (возраст, пол, место на живеење), ова истражување, а подоцна и Кембриџ аналитика, успеаја да разработат доволно ефикасен модел на профилирање на корисниците. Според овие креирани профили на однесување, тие подоцна беа таргетирани за различни комерцијални и политички пораки преку системите за огласување на Фејсбук. За поблиска илустрација, еден од нивните креирани профили, на пример, наведува дека корисниците што стиснале „лајк“ на серијата „Adams Family“ биле поверојатни потенцијални корисници на полиси за осигурување. Навидум, овие корелации изгледаат произволно, но со развивање на алгоритамска обработка на податоците и методи на статистичка проверка било утврдено дека значителен дел од нив се издржани. Секако, има и подиректни корелации, како, на пример, ако следите некоја фејсбук-страница со верска содржина, да сте потенцијален гласач на конзервативните партии, или, пак, луѓето што стиснале „лајк“ на ТВ-серијата „Battlestar Galactica“, поверојатно е дека се интровертни, за разлика од корисниците што ја следат Леди Гага, кои поверојатно се екстровертни личности. Фото: pexels.com Како и да е, овој случај покажува како, за нас навидум неважните податоци од нашите активности, со автоматско сортирање, статистичка обработка и корелација на податоци, можат да бидат употребени за наше профилирање и рангирање во „онлајн универзумот“.  Споредувајќи ги двата поразвиени системи за следење на однесувањето на корисниците, условно наречени „источен“ и „западен“, во првиот под контрола на државата, а вториот под контрола на големите компании и аналитичките центри, можеме да увидиме дека и двата носат свои посебни опасности во делот на слободите, приватноста и различни степени на контрола на однесувањето, за кои мораме да бидеме информирани и внимателни како влијаат врз нас. Користењето на новите технологии во ваквиот надзор внесува една сосема нова димензија, автоматизацијата, која постапно ги поместува границите за тоа што е нормално да се следи во нашето однесување и колкав дел од својата приватност е во ред да жртвуваме за да бидеме повеќе популарни, повеќе влијателни, повеќе прифатени и сл.  Според извештајот на „Слобода на интернет“ (Freedom on the Net), од приближно 4 милијарди корисници на интернетот, дури 71 отсто од нив живеат во земји каде што онлајн корисници биле приведувани или затворани за објави на интернет, што укажува дека автоматизацијата на следењето на нашето онлајн однесување, навистина носи сериозни предизвици и потенцијални  опасности не само во делот на приватноста, туку и во делот на политичките слободи, најчесто преку казнување на несогласност со главните политики на властите или елитите во општеството. Автор: Сеад Џигал Насловна фотографија: unsplash.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Смртта ни стана секојдневие! Со голема вознемиреност го чекаме соопштувањето на статистиката на инфицирани од вирусот ковид-19, а особено на починатите. Животот и смртта станаа статистика! Многу нехумано, иако станува збор за луѓе, за сакани на илјадници семејства. Дел од новинарите го положија испитот Освен лекарите и медицинскиот персонал, во периодот на пандемијата и дел од новинарите и медиумите со успех го положија испитот, бидејќи се ставени во функција на животот на луѓето. Секако, во овој контекст, може да се напомене дека во медиумите премногу се нагласуваше статистиката околу вирусот, иако имаше простор повеќе за прикажување човечки судбини. Ова ќе придонесеше да се освестат граѓаните и да бидат повнимателни во смисла на превенција од коронавирусот. Треба да се истакне фактот дека имаше и „херои“ новинари, кои влегуваа во просториите на Инфективната клиника, загрозувајќи се себеси и своите семејства, само за да известуваат објективно за пациентите што се лекуваа. Од друга страна, како и во секоја друга професија, и во новинарството има такви што со „двете нозе“ ги прекршуваат професионалните стандарди и вредности, како и етичките норми, објавувајќи лажни вести, конспиративни теории и многу сензации.    За жал, покрај фактот што новинарството напредува технолошки, особено на почетокот на пандемијата во дел од онлајн медиумите на албански јазик, иако не во голем број, сосема неодговорно и несовесно се објавуваа видеа на разни лица што се шегуваа со вирусот ковид-19. Секако, за кликови! Не може да се повикуваат на слобода на изразување тие што стануваат непријатели на човештвото. Новинарството се враќа на својот колосек Но, сепак, има среќа во несреќа! И покрај негативните појави, радува фактот што новинарството се враќа на својата професионална и етичка мисија, односно да промовира хуманизам и човечка солидарност. Новинарството, станувајќи сè похумана професија, се става во служба на јавниот интерес. Едно од значајните прашања, но и посебно оспорувано во практиката во земјата, е прашањето што е новинарство од јавен интерес. Обидот за негово дефинирање, пред сè нè води кон вредностите што Денис Меквејл ги дефинира како одговорен однос на медиумите кон јавноста. Тие го вклучуваат активното информирање околу животот и општествениот систем. Иако не постои едноставен и јасен одговор што е јавен интерес, тој кратко може да се дефинира како „тоа што е во интерес или од корист за поголем број луѓе во општеството“. Но, проблем е фактот дека многу често се меша тоа што ја интересира јавноста (публиката) со тоа што е јавен интерес или, со други зборови, што е од корист за општеството. Јавниот интерес не е тоа за што се интересира јавноста, тоа што бара да знае и не значи исполнување на љубопитноста на јавноста. Заштитата на здравјето на населението е од висок јавен интерес. Со аналогија на албанската поговорка „Дојде оваа смрт и се видовме“, велиме „Дојде овој вирус и се видовме!“. Бидејќи народот вели дека „во секое зло има и нешто добро“, пандемијата нека служи како лекција за општото добро. Нека служи како сигнал за зацврстување на новинарството, кое на јавното здравје му дава поголемо значење и простор. Фото: pixabay.com Здравствените прашања да добиваат повеќе простор Бидејќи деновиве често слушаме, како во хор, дека „Здравјето е над сè“, значи дека редакциите на медиумите, традиционални и нови, односно пишани, електронски и тие што произведуваат мултимедиумски содржини, треба да им даваат повеќе простор на содржините што се во функција на заштитата на здравјето. Не сакајќи на медиумите да им дадеме поголеми одговорности отколку што им припаѓаат, велиме дека тие имаат влијание врз здравството, секако без да заборавиме дека оваа битна сфера за човештвото бара мултисекторски или мултиинституционален стратешки пристап. И после ковид, новинарите постојано треба да бидат во јавните клиники и во здравствените домови. „Здравствениот преглед“ треба да биде сеопфатен, со тоа што ќе ги истакнува на виделина аномалиите што ги има здравствениот систем, почнувајќи од хигиената, продолжувајќи со здравственaтa грижа, „Мој термин“, функционирањето на матичните лекари во руралните средини, инфраструктурните услови во болниците, исхраната на пациентите и многу други прашања. Новинарството треба да го продолжи својот пат, истражувајќи уште подлабоко околу здравствениот систем, кој во времето на вонредната и кризната состојба ни ја открива неговата кревкост и недоволното делење финансиски средства од буџетот на државата. Исто така, овој период ни откри и еден дефект поврзан со новинарството, а тоа е медиумската индиферентност во минатото околу здравствениот систем. Медиумите треба да известуваат за професионалните капацитети во нашите јавни болници, анализирајќи го фактот зошто еден дел од медицинскиот персонал оди надвор од земјата, во Европа, а и подалеку. Почесто треба да има анализи околу стратегијата на државата за здравството односно за јавните политики во овој сектор. Фото: unsplash.com Да се истражува корупцијата во здравството Треба да се истражува корупцијата и организираниот криминал во здравствениот систем за да се види дали е вистина тоа што се зборува меѓу народот дека „кој има пари оздравува, кој нема – умира“. Во јавноста, познати се гласините дека еден дел од „беломантилците“ иако ја дале Хипократовата заклетва, ако им ги допрете џебовите, го менуваат медицинскиот пристап. Почит за тие што не влегуваат во групата „корумпирани лекари“, кои веруваме дека се во мнозинство. Новинарите треба да ја имаат под лупа и работата на Фондот за здравствено осигурување, начинот како се снабдува земјата со лекови или, пак, кои се процедурите за испраќање на пациентите за лекување надвор од земјата. Еден посебен сегмент треба да му се посвети и на менаџирањето на јавните здравствени институции, ставајќи го акцентот на прашањето колку критериумот на идеолошка и партиска подобност е доминантен фактор за избор на раководните кадри во болниците и во централните клиники. Во минатото весниците ја имаа рубриката „Прашајте го лекарот“, а денес за да имаме попрофесионално новинарство. Во големите национални медиуми треба да се формираат специјализирани редакции за здравство, кои ќе имаат уредник и специјализирани новинари. Може да се ангажираат и лекари, во својство на соработници на емисиите за здравство. Ако не редакции, помалите медиуми треба да специјализираат најмалку еден новинар за здравство. Во очекување подобри денови за здравјето на граѓаните, треба да се прави обид и за подобри денови за новинарството против вирусите и болестите. Автор: Сефер Тахири Насловна фотографија: unsplash.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Војните во киберпросторот Во декларациите на последните неколку самити на НАТО, особено по самитот на НАТО во Лисабон во 2010 година, заклучоците за кибербезбедноста станаа една од неодминливите точки. Безбедноста во киберпросторот денес станува интегрален дел од безбедноста на државите. Дефинирањето на релативно новите „кибер закани и напади“ (cyber threats and attacks, англ.) и стратешкото планирање за заштита од нив, го проширија просторот на воено-безбедносното дејствување од копно, море и од воздух, и на киберпросторот, односно во мрежниот виртуелен простор на новите комуникациски технологии.  „НАТО-сојузниците го препознаваат киберпросторот како оперативно подрачје комплементарно на копното, воздухот и морето. Ова ќе овозможи Алијансата подобро да ги заштити своите мрежи, мисии и операции, со поголем фокус на киберобучувањето и планирањето. Позицијата на НАТО во киберпросторот останува одбранбена, но ова е јасен знак дека Алијансата ја зајакнува својата колективна одбрана во сите области“ (Клучни одлуки на самитот на НАТО во Варшава, 17 февруари 2017 година) Кибернападите се дефинираат како „секаков вид злонамерна активност што се обидува да собере, наруши, негира, деградира или уништи ресурси на информациски систем или да ја уништи самата информација“. Кибертероризмот, пак, е „употреба на компјутерски и мрежни алатки за да се блокираат или за да се исклучат клучните делови од  инфраструктурата на некоја земја, какви што се енергетската инфраструктура, транспортот, функционирањето на владините институции, или, пак, да се присили или да се заплаши некоја влада или цивилното население“. Безбедносните закани преку новите комуникациски технологии вклучуваат различни видови напади врз информациските системи на различни држави, сојузи, институции, компании или други организации. Тие можат да бидат реализирани преку пренесување компјутерски вируси, или т.н. „malware“, во некој систем, преку кражба на податоци, „фишинг“ напади, уништување уреди, блокирање или преземање веб-страници и различни други операции со сериозни последици за инфраструктурата на државите.  Фото: pexels.com Во документарниот филм „Совршено оружје“ (HBO, 2020), базиран на истоимената книга на Дејвид Сенгер (David E. Senger), опишани се неколку од најзначајните киберконфликти од претходната деценија, почнувајќи од нападот на нуклеарните постројки во Иран, нападот на казиното „Sands“ во Лас Вегас од ирански хакери, кибернападот врз компанијата Сони во 2014 година, сè до претседателските избори во САД во 2016 година и наводното руско мешање во овие избори.  Она што се потврдува како тенденција во оваа нова форма на војување е тоа што таа сè повеќе ги пресликува тактиките на конвенционалното војување од времето на двете светски војни и студената војна. Таков, на пример, е приодот на водење т.н. „тотална војна“, односно војување на сите фронтови, така што најчесто овие активности се реализираат преку кибернапади не само врз државната инфраструктура и институциите, туку и преку напади врз самите граѓани, како што беше случај со конфликтите во Мјанмар и во Украина. Tокму во овие случаи употребата на т.н. „интернет-војување“ во голема мера ги вклучи социјалните мрежи, а нападите преку нив имаа за цел да ја поткопаат довербата во институциите, да внесат вознемиреност и страв кај граѓаните или, пак, да мобилизираат групи за учество во различни насилни дејства.  Различните видови напади преку информациските системи во многу земји, постапно ја вклучија и политиката, така што интернет или онлајн-војувањето, стана вообичаен, или конвенционализиран, начин за водење и на политичката борба во овие средини. Партиските активисти и приврзаници, паралелно со јавниот политички натпревар, развиваат различни тајни или полутајни начини во политичката борба: кампањи на говор на омраза насочен кон поединци или групи, политичка мобилизација за протести или други настани, дискредитација на противниците, пласирање дезинформации и лажни вести, како и други контроверзни активности главно преку социјалните мрежи.  Според истражувањето на Оксфордскиот универзитет од 2020 година, докажано е присуство на дезинформациски манипулации во 81 земја во светот. Во овие земји се потврдени активности на барем една политичка партија или организација што ги користи социјалните мрежи за манипулирање на јавното мислење. Вo најголем број случаи станува збор за организирано ширење дезинформации во тек на избори или креирање кризи. Во овој извештај се користи и терминот „кибертрупи“ за именување на политичките онлајн групи, што поблиску ни ја доловува природата на овие операции, и нивна не само политизација, туку и милитаризација на интернетот и на социјалните мрежи.  Има ли кибертрупи во Македонија? Опишаните трендови на агресивна политизација на новите медиуми не ја заобиколија ниту РС Македонија. Како и повеќето други земји, социјалните мрежи во земјава ги поминаа трите фази на нивна (а) популаризација, (б) комерцијализација и (в) политизација. Користењето, на пример, на Фејсбук од повеќе од еден милион корисници од Македонија, на оваа социјална мрежа ѝ дава големо значење не само во забавна или комерцијална, туку и во политичка смисла. Политичките фактори многу бргу го сфатија потенцијалот на социјалните мрежи, а многу членови и „лепачи на плакати“ станаа партиски онлајн активисти. Една од најчестите појави во политичката онлајн борба е употребата на дезинформации и лажни вести. Тие се пласираат на онлајн медиумите или на социјалните мрежи, за да потоа, во зависност од одекот и од реакциите, постапно се прошират на традиционалните медиуми и во реториките на политичките партии. Може да се потврди дека онлајн платформите во голем мера се користат како експериментална комуникациска сфера каде што се тестираат различни полуинформации, дезинформации и наративи, така што оние што добиваат поголемо внимание или реакции, стануваат составен дел од политиките на политичките партии и другите групации.  Фото: pexels.com Главниот фокус на дезинформациите се онлајн медиумите, но поради слабите професионални стандарди и медиумската партизација, голем број од нив често завршуваат  и во електронските и печатените медиуми, без особена проверка или професионално филтрирање. Главните регистрирани активности при користење на дезинформациите во политички цели се: Дискредитација на политичките противници и водење негативни кампањи кон поединци или групи. Зголемување на политичката и на граѓанската поларизација, со цел мобилизација на граѓаните за гласање, учество на собири или протести, одредени кампањи и сл. Зголемување на етничките или меѓуверските тензии за политички цели (на пример, да се обвини некоја страна за национализам или за неспособност во менаџирање кризи). Зајакнување на радикалните политички наративи што повикуваат на бунт, на нетолеранција или други видови отпор. Оспорување политички договори, процеси или планови (на пример, Преспански договор, референдум за името и др.).  Нарушување на слободата и на угледот на професионалното новинарство и на локалните медиуми. Промоција на псевдонаука, суеверија и теории на заговор.   Главни активности на ваквите политички организирани групи се засилување на одредена пропагандна содржина преку планско ширење, кое вообичаено се врши преку масовно објавување, споделување, „лајкување“, коментирање, линкување и сл. На тој начин се креира лажна виралност, популарност, морална паника или чувство на страв. Ваквото организирано дејствување на социјалните мрежи често успева да изврши своевидно „хакирање“ на алгоритмите што ги користат социјалните мрежи и агрегаторите на вести и овие пораки и содржини да ги пласира до пошироката јавност во земјава.  Исто така, клучна активност на социјалните мрежи во политички цели се организираните кампањи на напади врз поединци или групи. Овие активности немаат за цел да бидат во ударните вести, туку во прикриена форма да вршат притисок врз некого. Планските напади се вршат преку исмевање, навредување, директни напади во форма на говор на омраза или други видови вербални напади и притисоци. Нивната цел е елиминирање спротивни или различни наративи и ставови од оние што овие корисници ги застапуваат. За овие цели често се користат преработени податоци од социјалните мрежи или службени документи, а кои можат да бидат врамени, деконтекстуализирани или манипулирани на различни начини („фотошопирани“ материјали, монтирани видеа, креирани мемиња, пораки извадени од контекст и сл.).  Од другите чести техники на директно или на прикриено партиско-политичко дејствување на интернет, може да се напомене и креирањето „ботови“, т.е. лажни профили или налози за ширење онлајн пропаганда. Лажните профили можат да бидат под контрола на некое лице или, пак, да бидат целосно автоматизирани под контрола на компјутерска програма.  Можеме да заклучиме дека новите медиуми стануваат сè поважен фактор во политичката комуникација. Политичкиот натпревар и борбата помеѓу различните политички групи често предизвикуваат сериозни тензии во општеството, при што се користат многу манипулативни содржини и техники. Токму затоа особено е важно да се познаваат овие нови методи на политичко дејствување на интернет, со цел да се заштитиме од нив, но и да овозможиме преку граѓанска вклученост и поддршка во општеството, главен збор да имаат конструктивните политики и толерантната политичка комуникација. Автор: Сеад Џигал Насловна фотографија: pexels.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).    

Сѐ помалку се слушаме едни со други и сѐ повеќе се читаме погрешно едни со други. Важно ни е само да го кажеме своето, а во туѓото забележуваме она што ни се допаѓа или што не ни се допаѓа. Така се затвораме во својот сѐ потесен персонализиран свет, ја задушуваме сочувствителноста кон другите, а ја јакнеме бесчувствителноста. Комуницираме сѐ побрзо и сѐ поповршно. Нашите зборови атрофираат во инстант знаци, а знаците во автоматизирани сигнали. Додадената вредност на онлајн комуницирањето Комуникацијата на интернет и на социјалните мрежи ни овозможува многу погодности. Една од нив е слободно да се изразуваме за различни теми што нè преокупираат. Слободата на говорот и демократизацијата што ја носат овие нови медиуми е навистина важен аспект за нивната популарност и за масовното користење. Дополнително, важно е да се напомене дека тие не само што ни овозможуваат активно да ја практикуваме слободата на говорот, туку и креираат еден нов вид комуникациски феномен. Станува збор за тоа што интернетот и социјалните мрежи ни овозможуваат да искажуваме работи што во други комуникациски околности не би ги направиле, особено не во директна комуникација лице в лице. Новите медиуми имаат свое дополнително влијание и значење, со тоа што поттикнуваат одредени видови комуницирања што вообичаено не ги практикуваме во други ситуации.  Оваа појава во комуникациските науки е позната како „онлајн дисинхибиција“, или еден вид „комуникациско опуштање“, раскинување на стегите на општествените норми, кои обично ни наложуваат како правилно да се однесуваме и да комуницираме. Секако, ова може да има своја позитивна страна, поединецот да се ослободи од притисоците на својата средина, или на другите фактори во општеството, и слободно да го искаже своето мислење. Но, за жал, ваквото комуникациско „разбивање на оковите“, на интернет многу често се користи за мошне токсична комуникација, вербално напаѓање, навредување, нетолеранција и говор на омраза. Интернетот и социјалните мрежи стануваат комуникациски простор каде што сè е дозволено и, што е најважно, не носи никакви сериозни последици. Па, така, луѓето што вообичаено на своите пријатели или соседи им се познати како сосема нормални и мирни луѓе, на интернет можат да станат вербални агресивци што сеат омраза и се расфрлаат со закани.  Ваквите случаи кога корисниците на интернет „се претеруваат во своите слободи“, стануваат сè почеста појава во Македонија. СВР Охрид поднесе кривична пријава против 59-годишно лице од Скопје, поради постоење основи на сомнение за сторено кривично дело „ширење расистички и ксенофобичен материјал по пат на компјутерски систем“. На 6.5.2021, пријавениот коментирал на објава на портал, при што ширел и промовирал насилство и поттикнувал омраза кон група или поединец. Парадоксот на „онлајн приватноста“ Фото: freepik.com Во светски рамки еден од најпрочуените случаи од овој вид е „Twitter Joke Trial“ (Судењето за шегата на Твитер) од 2010 година во Велика Британија. Во текот на студениот бран и острата зима во декември и јануари 2009-2010 година, лошото време блокирало голем број аеродроми во Северна Англија, вклучувајќи го и аеродромот во Јужен Јоркшир. Пол Чејмберс (Paul Chambers), тогаш 26-годишен ерген, планирајќи романтични средби со својата девојка од Северна Ирска, загрижено ја следел состојбата со блокираните аеродроми. Под притисок на целата ситуација и неизвесноста, тој на 6 јануари на својот Твитер-налог напишал, „ако за недела дена службите не го одблокираат аеродромот, тој ќе крене сè во воздух“. Неговиот твит бил забележан неколку денови подоцна од член на менаџментот на аеродромот, по што набргу следувала пријава до полицијата и негово апсење од антитерористичката единица на полицијата. Подоцна против него е поднесено обвинение за „објавување јавна електронска порака со навредлива, недостојна или заканувачка содржина во спротивност со Уредбата за комуникации на Англија од 2003 година“. Во мај истата година Чејмберс е прогласен за виновен со судска одлука и казнет парично во износ од 985 фунти, а во меѓувреме бил отпуштен од работа од локална компанија за автоделови. Како што навел во својата одбрана, Чејмберс признал дека пораката ја напишал во момент на афект и фрустрација и дека немал намера да изврши никаков чин на насилство („Како да имаш лош ден на работа и да кажеш дека ќе го убиеш шефот, не ни помислувајќи дека тоа некој ќе го сфати сериозно“). По долга судска борба и повторени жалби, Чејмберс е конечно ослободен од обвинувањата на 27 јули 2012 година.  Овој пример, како и многуте слични од овој тип, посочува на два важни аспекти на нашето комуницирање на интернет и на социјалните мрежи:  (а) Корисниците имаат чувство дека интернетот е место каде што може слободно да се изразуваат како што тоа го прават во кафуле или на улица. (б) Просторот за непопречена приватна комуникација на интернет и на социјалните мрежи (во своите вообичаени нагодувања и сетинзи), сè повеќе се стеснува. Истражувачите го наведуваат и феноменот на т.н. „парадокс на приватноста на интернет“ (рrivacy paradox, англ.), при кој корисниците имаат чувство дека комуницираат приватно на интернет додека, всушност, нивните пораки се јавни.  Овој случај исто така потврдува дека често нашите онлајн објави можат да имаат крајно несакани интерпретации и реакции. Кога комуницираме со потесен круг контакти, нашата способност да ги предвидиме реакциите и интерпретациите на нашите соговорници е значително поизразена. На интернет, многу често, ова станува речиси невозможно, така што различните толкувања и контекстуализирања на нашите пораки, можат да имаат крајно непредвидливи последици.  Кои се причините за „онлајн дисинхибицијата“? Фото: freepik.com Џон Салер (John Suller, The Online Disinhibition Effect, 2004) ја истражувал подетално оваа појава во онлајн комуницирањето и во својата книга ги наведува следните фактори што ја предизвикуваат „онлајн дисинхибицијата“:  Анонимноста (dissociative anonymity, англ.) како клучна причина за нашето користење на социјалните мрежи како издувен вентил. Под одреден прекар или лажно име цениме дека сè ни е дозволено, особено во вербална смисла. Онлајн его – Чувството дека онлајн сме поинакви од нашето вообичаено „јас“. Затоа, мислиме дека на интернет може да правиме работи што обично не би си ги дозволиле. Интернетот ни дава крилја. Ефект на невидливост – Кога „сурфаме“ на интернет, чувствуваме како да не нè гледаат другите. Читаме вести, гледаме, кликаме и заминуваме. Буричкаме низ нечиј профил на Фејсбук или на Инстаграм, реагираме на различни начини и мислиме дека само ние сме сведоци за сето она што го правиме таму. Можеби помалку и сме свесни дека социјалната мрежа собира податоци за нас, но тоа не го чувствуваме. Асинхрона комуникација – Кога некој во директна комуникација ќе нè праша нешто, се очекува веднаш да дадеме одговор и да реагираме (синхрона комуникација). На интернет не е така. Можеме да одговориме, но често и не мора (seen). Секој комуницира во своето време, одвоено и асинхроно. Секогаш сме ние во центарот на комуникацијата и разговорот, комуницираме во нашето персонализирано време. Онлајн имагинација – Преовладува корисничкото чувство дека интернетот е еден вид комуникациска игра и полуфантазирање. Она што не знаеме за соговорникот или за онлајн контактот, го дополнуваме со сопствени претпоставки и предубедувања, кои ја ползуваат и црпат нашата имагинација.  Минимизирање на правилата на средината – Ако некој не ви се допаѓа онлајн, далеку е полесно да му напишете коментар дека е идиот, отколку тоа некому да му го кажете в лице.  На крајот, може да додадеме дека начините на кои ги користиме социјалните мрежи и интернетот, постапно ја создаваат културата на онлајн комуницирањето. Особено важно е таа, покрај сите нејзини персонализирани и лични употреби, да се развива и како јавно добро, односно активно да ги усвојуваме и да ги користиме правилата за позитивно и толерантно комуницирање на интернет. Ова е многу важно за општеството и за заедницата на која припаѓаме, а новите комуникациски платформи и технологии така можат да бидат места каде што ќе ја збогатуваме и ќе ја подобруваме нашата јавна комуникација. Неводењето грижа за културата на онлајн комуницирањето, само ги охрабрува корисниците да го злоупотребуваат интернетот за лични или себични цели и да преовладуваат негативната и токсичната комуникација. Автор: Сеад Џигал Насловна фотографија: unsplash.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Новите медиуми и новите предизвици Лесната достапност на огромен број информации што ни ја овозможуваат новите технологии, носи многу придобивки што длабински го менуваат начинот на кој живееме. Овие нови погодности секојдневно ги користиме не само за да се информираме за разни теми, туку и за да го осмислиме начинот како да се храниме, облекуваме, лекуваме, како да комуницираме и како да се социјализираме со другите.   Новите технологии, како што тоа постојано се потврдува низ историјата, носат свои нови предизвици и проблеми. Нивниот капацитет да ги менуваат и да ги трансформираат општествата, покрај важната компонента на прогрес, често предизвикуваат и нови типови проблеми или, пак, засилуваат некои дотогаш постојни проблеми, кои можеби не биле толку сериозни.  Главниот проблем при масовното користење на новите технологии е што многу бавно се шири едуцираноста за нивното правилно користење, но и за негативните последици што тие ги носат при нивното користење. Кај новите технологии, кои се резултат на технички иновации и значително инвестирање, во првите фази на нивното ширење и користење доминира пазарниот аспект, односно што повеќе да се продаваат, што помасовно да се користат и да се промовираат сите нивни погодности и угодности. Новите технологии ги креираат новите културни трендови и ги наметнуваат правилата за развој на општествата. Спорадичните негативни аспекти во првите фази на усвојување на новите технологии главно се игнорираат, а тој приод продолжува сè до моментот кога поради сериозноста на новонастанатите проблеми повеќе не е можно да се избегнуваат одговорите и одговорноста за нив.  Фото: unsplash.com Оваа реалност на подредување на едукацијата и етиката во користењето на новите технологии и соочување со новонастанатите проблеми во подоцнежни и развиени фази на компликации, во голема мера го отежнува процесот на справување со штетните влијанија на новите технологии. Далеку потешко е проблемите да се решаваат задоцнето, но сепак како општества мораме да се соочуваме со нив и покрај овие негативни околности. Новите медиуми и старите проблеми Еден од позначајните стари проблеми присутни и кај традиционалните медиуми, а со кои се соочуваме и денес, е наклоноста на медиумите кон негативни вести (т.н. negativity bias, англ.). Известувањата за несреќи, инциденти, војни и други трагедии се видови медиумски содржини што привлекуваат најмногу внимание, а медиумите тоа многу добро го знаат. Обидот на локален руски медиум во декември 2014 година во еден ден да известува само за позитивни настани, довело во тоа неговата публика да се намали за две третини. Драстично зголемениот број медиуми и огромната конкуренција го усложнува овој проблем, така што медиумите денес не само што имаат засилен фокус врз негативни вести, туку често дополнително ги драматизираат состојбите со цел да го привлечат сè подрагоценото внимание на публиката. Ваквата борба за внимание постапно ги наведува медиумите и новинарите постојано да ги поместуваат праговите што е дозволено и „нормално“ за да се пробие одредена вест или содржина до гледачот и читателот. Тенденцијата на планско негативизирање на реалноста, чекор по чекор, води кон стандардизирање на таблоидните техники и кај главните (мејнстрим) медиуми и менување на практиките за тоа како се прават вести и како се информираат граѓаните.  Пренагласената наклоност кон драматизацијата на информативните содржини лесно може да ескалира во масовно ширење катастрофични сценарија, страв и паника кај публиката. Користењето различни тактики за шокирање преку медиумите, наспроти општествено одговорно информирање, носи многубројни негативни последици. Една од нив е значително намалување на довербата во медиумите и во новинарството. Слично како во приказната за овчарчето што од мајтап врескало „волк, волк“ на своите соселани, така и во случајот на медиумите, публиката престанува да им верува дури и тогаш кога ја кажуваат вистината. Вториот сериозен проблем е што засилениот негативизам и таблоидизација на негативните вести во медиумите, според редица истражувања, предизвикува зголемен стрес и депресија кај публиката. Поголемата изложеност на медиумските известувања за негативни настани и трагедии, неколкукратно го зголемува ризикот од овие здравствени проблеми. Медиумите стануваат еден од главните извори на стрес за граѓаните. Засилените чувства на несигурност и страв, често предизвикани од начинот на кој медиумите информираат за важните настани, предизвикуваат два главни типа последици: (а) постапно губење на способноста рационално да се толкуваат информациите, (б) исклучување од медиумите и свртување кон други алтернативни начини за информирање, какви што се, на пример, дискусиите на социјалните мрежи. Ова понатаму директно води дел од медиумската публика да се обидува да ги разреши своите дилеми за општествените реалности преку верување во различни апокалиптични наративи и теории на заговор. Губењето на довербата во медиумите, не е единствениот предизвикувач на верувањето во теории на заговор, но секако е еден од најважните фактори. Помеѓу падот на довербата во медиумите и зголеменото влијание на теориите на заговор постои одредена динамика и поврзаност, која допрва подетално треба да биде истражувана. Дополнително, за приклонувањето кон конспирациите и апокалиптичните наративи придонесува недовербата во медиумите и нивниот засилен негативизам. Во неможноста на публиката во тоа море од конфузни вести рационално да ги толкува информациите за настаните, истражувачите посочуваат уште еден практичен проблем, кој го нарекуваат „неможност да се процесираат сложености“ (IPC – Inability to Process Complexity, англ.). Треба да се додаде дека чести се случаите каде што негативизмот во медиумите е поврзан и со ширењето лажни вести. Станува збор за известувања кога медиумите знаат дека објавуваат дезинформација, но сепак сметајќи на реакциите на публиката, која е наклонета кон негативни вести, тие ја пласираат во јавноста во чисто манипулативни цели за привлекување внимание, кликови или предизвикување несигурност во јавноста. „Негативизмот“ на новите медиуми Според многу истражувања, медиумската култура на корисниците од традиционалните медиуми во голема мера се рефлектира на начинот на кој тие ги користат и новите онлајн медиуми. Наклоноста кон негативноста е доста проширена и на социјалните мрежи, до тој степен што голем број од корисниците нив ги доживуваат како издувен вентил каде што, под велот на анонимноста, без значителни директни последици и без лична одговорност, можат да ги разгласат своите ставови и фрустрации за проблемите со кои се соочуваат. Погоре цитираните истражувања покажаа дека негативните информации имаат трипати поголема веројатност да бидат кликнати споредено со позитивните информации. Исто така, алгоритмите на социјалните медиуми се дизајнирани да ги максимизираат негативните сигнали што е највидливо кога станува збор за сензитивни општествени теми. Во вакви случаи алгоритмите молскавично ги шират негативните информации, кои можат да бидат штетни за способноста на институциите да креираат политики прифатливи за сите, поради тоа што социјалните медиуми целосно го поларизираат јавното мислење. Токму во оваа смисла, виралното ширење на негативните информации на социјалните мрежи се покажува како ефикасно оружје за напаѓање на авторитетот на институциите и на властите, но цената за ова често е преголема, затоа што како последица на ваквите негативни кампањи неповратно се губи довербата во системот и во институциите општо, како и во институционалното спроведување на правото, јавниот интерес, па дури и науката. Исто така, истражувањата потврдуваат дека негативните онлајн информации имаат поголема штетност отколку информациите примени преку традиционалните медиуми, телевизијата, радиото и печатот. Социјалните мрежи, и новите медиуми генерално, се различни од традиционалните медиуми според тоа што нивните корисници далеку поактивно ги следат и ги избираат содржините што ги примаат, што повратно влијае врз тоа негативните информации врз нив да имаат посилен ефект. Ваквиот засилен ефект истражувачите го припишуваат на поголемото количество на визуелните содржини и материјали на интернет, како и можноста за поголема изложеност на публиката бидејќи корисниците можат повеќекратно да ги гледаат снимките и фотографиите и да влегуваат во различна интеракција со нив. Кумулативно, ова може да го обликува светот во перцепцијата на публиката, далеку пострашен, отколку што тој навистина е, односно доведува до појава на „когнитивна дисторзија на реалноста“. Според анализите, корисниците на социјалните мрежи се понаклонети да објавуваат написи со негативна содржина, за која од своите онлајн контакти добиваат поголема поддршка и побројни споделувања. И конечно, значаен фактор кај новите медиуми што придонесува за овие негативни појави е т.н. пре-информирање (information overload, англ), односно преголемо консумирање информации во текот на одреден период. Иако оваа појава на преголема или предолга изложеност на информациите е присутна и кај традиционалните медиуми, особено во Македонија, сепак на интернет таа има уште поголем опфат кај публиката, а со тоа се засилуваат и штетните последици. Може да се заклучи дека ориентацијата на традиционалните медиуми кон негативни вести станува далеку посериозен проблем кога истите практики се применуваат во новото дигитално медиумско опкружување. Новите медиуми значително ја засилуваат негативната наклоност. Одликите на новите медиуми да се шират молскавично негативните информации, да се влегува во интеракција со нив, да се прегледуваат неколкукратно, го засилуваат нивниот штетен ефект. Здравствени компликации, изразен цинизам, губење на чувството на емпатија, до неповратно губење на довербата во медиумите и во институциите, се само некои од најсериозните проблеми што ги потврдуваат истражувањата. Недовербата во науката, медицината, вакцините, се исто така некои од придружните појави на овие сложени појави. Негативизмот на новите медиуми олеснува креирање и ширење катастрофични сценарија (т.н. doomscrolling, англ.), односно апокалиптички наративи за крај на светот, што беше мошне забележливо во текот на пандемијата со коронавирусот.  Фото: unsplash.com Новинарите и професионалните медиуми треба да бидат свесни дека трката во шокирање на публиката има далекосежни негативни последици, како за нив, така и за општеството. Краткорочно тие можат да донесат одредени посакувани реакции и да привлечат внимание, но долгорочно со ваквите практики, медиумите ја сечат граната на која самите седат, односно ја загрозуваат довербата без која не е можно нормалното информирање. Во светот што функционира во 24/7 информативни циклуси, потребно е да бидеме свесни за особеностите на новиот медиумски систем и за различните дисторзии и недостатоци што тој ги наметнува. Автор: Сеад Џигал Насловна фотографија: unsplash.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

За многу лица со попреченост, нивните семејства, професионалци и активисти што работат на подобрување на човековите права на лицата со попреченост, промената на јавните перцепции и разбивањето на предрасудите кон лицата со попреченост спаѓаат во  приоритетните области за дејствување. Основата на ваквиот став е јасна: доколку сакаме на попреченоста да се гледа како на тема од човековите права, мораме континуирано да придонесуваме за афирмирање и за прифаќање на основното право на лицата со попреченост да живеат во рамките на заедницата и целосно да учествуваат во нејзиниот социјален, културен, политички и економски живот. Согласно со Конвенцијата на ОН за правата на лицата со попреченост, потребна е национална политика и стратегија за подигање на свеста за попреченост, со цел спречување и борба против дискриминацијата, стигмата и стереотипите со кои се соочуваат лицата со попреченост. Подигањето на јавната свест за правата на лицата со попреченост и промена на начинот на кој другите ги перципираат лицата со попреченост, во голема мера зависи од начинот на кој медиумите ги портретираат лицата со попреченост и известуваат за прашањата што се поврзани со нивните човекови права. Медиумските содржини се значаен извор на информации за клучни социјални и општествени теми. Градењето ставови, кои понекогаш  можат да преминат во стереотипи и предрасуди, честопати се резултат на преносот на информациите и знаењето преку медиумите. Оттука, улогата на медиумите е круцијална во формирањето на јавните перцепции и затоа е многу важно сите други чинители да ги поддржат медиумите во намалување на дискриминацијата наместо нејзино предизвикување или поттикнување. Во отсуство на квалитетно известување, перцепцијата за лицата со попреченост и за нивните потреби останува доминантно субјективна и подложна на предрасуди, а со тоа често и контрапродуктивна. „Невидливоста“ на лицата со попреченост во медиумите го спречува нивното вистинско учество во јавниот живот и целосното практикување на нивните човекови права и на социјалната инклузија. Сето ова произлегува од анализата за застапеноста и начинот на известување на медиумите за лицата со попреченост „Попреченоста во медиумското известување – огледало на општествените перцепции“, спроведена во рамките на проектот „Попреченоста е прашање на перцепција“, кој заеднички го реализираа Институтот за различности во медиумите, Македонскиот институт за медиуми и Националниот совет на инвалидски организации на Македонија. Истражувањето комбинираше мониторинг на медиумски содржини и интервјуа со релевантни претставници на државни институции, граѓански организации на лица со попреченост, самите лица со попреченост и новинари и претставници на медиуми. Целта беше да се истражат ставовите, искуствата и постојните практики на соработка меѓу различните актери, да се дадат предлози за унапредување на механизмите на соработка меѓу нив и на тој начин да се придонесе кон поголема застапеност на лицата со попреченост во медиумите. Главни наоди од истражувањето: Темите што се важни и се поврзани со лицата со попреченост се недоволно застапени во медиумскиот простор, иако е забележлив напредокот во ова поле. Недоволна подготвеност на медиумските работници да известуваат на теми за лица со попреченост, недоволна информираност и непознавање на спецификите на прашањата поврзани со лицата со попреченост. Граѓанските организации генерално немаат развиено доволно капацитети за соработка со медиумите, немаат развиени механизми и алатки за работа со медиуми и новинари, а исто така честопати им недостасуваат човечки ресурси. Недоволна соработка помеѓу медиумите и организациите на лицата со попреченост и непостоење стратешки пристап во градењето коалиции што ќе придонесат за подобри резултати во однос на видливоста на лицата со попреченост во медиумите, а со тоа и делување врз општата јавна свест. Препораки од анализата: Во медиумите и на македонски и на албански јазик бројот на прилози и текстови што се однесуваат на лицата со попреченост е недоволен и треба да се зголемува, особено кај поединечни медиуми. Покривањето на темите поврзани со лицата со попреченост треба значително да се подобри и во однос на квантитетот и во однос на квалитетот, особено кај медиумите на албански јазик. Темите што ги засегаат лицата со попреченост најчесто се покриени преку вести, извештаи и социјални стории, поретко преку подолги, аналитички жанрови. Потребен е поголем новинарски ангажман и поголема иницијатива на новинарите во идентификувањето теми поврзани со лицата со попреченост и нивно конзистентно покривање, сѐ до иницирање реакции од институциите и разрешување на евентуалните проблеми.  Медиумите сѐ уште употребуваат застарена терминологија, како лица со посебни потреби, лица со инвалидитет, инвалидни лица, инвалиди, лица со хендикеп, наместо лица со попреченост, што е најсоодветен и општествено прифатен назив. Потребно е да се подига свеста на новинарите и на уредниците за употреба на коректна терминологија во однос на лицата со попреченост, а граѓанското општество треба да пружи поддршка во овој процес. Лицата со попреченост ретко се сретнуваат како соговорници во новинарските содржини, а особено кај медиумите на албански јазик. Слична е ситуацијата и со граѓанските организации што ги застапуваат овие лица, или, пак, кои имаат некаква експертиза поврзана со лицата со попреченост. Новинарите треба да вклучуваат повеќе извори во подготовка на приказните што се однесуваат на лицата со попреченост за да се обезбеди афирмативно потенцирање на експертизите на лицата со попреченост. При известување за лицата со попреченост, новинарите треба да го поттикнуваат дискурсот на „нормализација“ во однос на овие теми. Ова подразбира известување не само во случаите кога треба да се истакнат проблеми, предизвици или достигнувања на овие лица, туку преку примена на принципите на „инклузивното новинарство“ тие треба да бидат вклучени во различни теми и содржини што ги продуцираат медиумите. Медиумите треба да ја претставуваат различноста во рамките на темите што се однесуваат на лицата со попреченост, а особено на жените и децата со попреченост, како и на повеќекратно маргинализираните групи, какви што се припадниците на етничките групи со попречености. Ова придонесува кон тоа на овие граѓани да се гледа како на некои што имаат еднакви права и потреби како и другите.  За да се подобри новинарскиот и медиумскиот пристап кон темите што се однесуваат на лицата со попреченост, потребно е медиумите да отстапат поголем простор во своите програми за емитување теми, вести или информации што ги опфаќаат лицата со попреченост. Новинарите треба да имаат пристап кон лицата со попреченост од аспект на принципите на еднаквост и инклузија во сите сегменти од општественото живеење, а не врз основа на сожалување и милосрдие. Медиумите треба повеќе да ги презентираат можностите и капацитетите на лицата со попреченост, а проблемите со кои тие се соочуваат, треба да се насочуваат кон барање одговори и решенија од институциите, граѓаните и јавноста. Медиумите треба да обезбедат пристапност за лицата со попреченост во своите објекти. Уште поважно е медиумите да овозможат пристапност на своите содржини во формати што се погодни за лица со различен вид попреченост. Треба да се организираат повеќе сеопфатни и континуирани обуки за новинари, на кои тие суштински би се запознале со проблемите, предизвиците, правата и општо со областа што се однесува на лицата со попреченост. На тој начин би се овозможило практикување на инклузивното новинарство во редакциите, преку кое би се унапредила и општата слика и прифаќањето на лицата со попреченост во општеството. Темите поврзани со маргинализираните групи, вклучително и лицата со попреченост, треба да станат дел од наставните програми на факултетите за новинарство, со цел идните новинари поблиску да се запознаат со областа. Во оваа насока може да се поттикнува соработката меѓу факултетите и граѓанските организации, чии претставници може да пренесат знаење, експертиза и да предложат ресурси од оваа област. Соработката меѓу медиумите и граѓанските организации треба дополнително да се унапредува и да се развива, преку различни механизми и активности. Медиумите можат да генерираат теми, идеи, експертиза од граѓанските организации, на кои, пак, медиумите им се потребни за да можат подобро да се промовираат, да ја претстават својата работа, своите членови, заложби и иницијативи. Потребна е почеста комуникација, но и почест и „поагресивен“ настап на организациите што ги застапуваат лицата со попреченост преку медиумите, во обидите да се изборат за реализација на барањата за подобрување на правата и положбата на овие граѓани, бидејќи медиумите можат да придонесат одредени прашања побрзо да бидат разгледани и разрешени од политичарите. Објективно информирање е од исклучителна важност во тој процес. Очигледно е дека граѓанските организации на лицата со попреченост, заедно со медиумите, се важни актери во процесите на демократизација и во создавањето на инклузивни општества за лицата со попреченост. Имајќи ги предвид специфичните улоги на организациите и на медиумите, од суштинско значење е тие да ги здружат силите и да воспостават меѓусебна соработка, со цел да се зголеми влијанието врз ставовите на јавноста кон лицата со попреченост. Сепак, оваа соработка е честопати проблематична и како да постои врска што недостига, што всушност претставува недоволно разбирање и несоодветна комуникација меѓу граѓанските организации и медиумите и обратно. Надминувањето на овој јаз во разбирањето и зајакнувањето на соработката меѓу граѓанските организации и медиумите може да се оствари единствено преку одржување отворена, инклузивна и континуирана дебата меѓу граѓанското општество, медиумите и институциите. Тоа може да се постигне преку јакнење на капацитетите на новинарите за покривање на граѓанските теми и нивна поголема иницијативност за вклучување на граѓанскиот сектор во информативните рубрики, а од друга страна, треба да се зајакнат и капацитетите на граѓанските организации за комуникација со медиумите и да се охрабрат да бидат погласни и проактивни во нивниот пристап кон медиумите. Дополнителни препораки и насоки за унапредување на соработката помеѓу граѓанските организации и медиумите, како основа за подобрено медиумско известување за лицата со попреченост, може да прочитате тука. Автор: Владо Крстовски,Национален совет на инвалидски организации на Македонија   Насловна фотографија: unsplash.com ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

  Како најчесто се информираме? Во еден од претходните написи напоменавме дека бројот на граѓаните во Македонија кои се информираат онлајн е во постојан пораст и се доближува до телевизијата, која со приближни 75% сѐ уште е прв медиум за информирање во земјата. Исто така, нешто повеќе од 50% од корисниците на интернет го користат за информирање и за читање вести, додека кај испитаниците од 15 до 29 години дури 85% од нив се информираат онлајн.  За оваа возрасна група, пак, 96,2% користат социјални мрежи, а останатите групи граѓани тоа го прават во дијапазонот од 70-90%. Најкористена социјална мрежа во земјава е Фејсбук со над 1 милион корисници, по кој следува Инстаграм со повеќе од 700.000, додека бројот на корисници на Твитер е нешто над 60.000. Трендовите се повеќе од очигледни. Онлајн информирањето е во пораст и се очекува во догледна иднина да биде примарен извор за вести што ќе ги диктира навиките на корисниците.  Секако, со бројките секогаш треба да се биде претпазлив. Иако тие најчесто во јавноста се презентираат и се толкуваат како непобитни факти, бројките и статистиките треба да ги примаме внимателно и да ги разбираме како контекстуални квантитативни индикатори за процесите, а не како факти доволни сами за себе. Во таа смисла, овие бројки и тенденции треба да се објаснат поблиску и да се контекстуализираат. Дали социјалните мрежи се добро место за информирање? Од онлајн начините за информирање треба посебно да се издвојат два типа на т.н. „трансмедиуми“, односно медиуми што „влијаат врз тоа истата содржина да зазема поинакви форми и комплементарни верзии“. Овде станува збор, пред сè, за онлајн платформите, кои собираат информации од повеќе извори и ги прават полесно достапни до корисниците, какви што се социјалните мрежи (Фејсбук, Твитер, Инстаграм и др.) и агрегаторите на вести (на пример, Google news, Time.mk, Grid.mk, Fax.al и др.). Нивната подобрена достапност се огледа во поголемиот број информации на едно место, тематска организираност, можност за персонализација (односно избирање што да следиме) и можности за интеракција (коментирање, „лајкување“, споделување итн.). Ова се само некои од главните причини што влијаат врз тоа социјалните мрежи и агрегаторите да се користат сè повеќе за директно информирање. Фото: unsplash.com Од другите причини треба да се напомене и дека социјалните мрежи, на пример, нудат зголемен досег на информациите и на вестите до публиката (т.н. „reach“, англ.). Најголемите социјални мрежи, какви што се Фејсбук, Јутјуб, Твитер, ТикТок и други, се несомнено најголемите медиумски платформи денес. Само Фејсбук има повеќе од 2,5 милијарди корисници, Јутјуб приближно 2 милијарди, Инстаграм 1 милијарда, Твитер над 300 милиони итн. Овие комуникациски платформи имаат опции за отворени објави, така што за да следите нешто на нив, не мора да бидете регистрирани корисници, доволен ви е само директен линк, или т.н. вградена (embedded) содржина на некоја веб-страница. Ова значи дека социјалните мрежи во најголем дел овозможуваат публика од над 4 милијарди луѓе што имаат пристап до интернет. Споредено со публиката што пред нив ја имале највлијателните медиуми, ова се неспоредливи бројки што потврдуваат дека навистина станува збор за информативни гиганти.  Ако, на пример, се одлучите да се информирате само од социјалните мрежи, кои се клучните одлики што треба да ги знаете токму за ова? Погодностите се многубројни. Социјалните мрежи нудат информации во секој дел од денот и ноќта, во форма на брзи и свежи информации од секој дел од светот, без просторни ограничувања. Можете да избирате кои информации ќе ги следите, од кои корисници и објавувачи, да имате интеракција со нив и лесно да им ги препорачувате на своите онлајн контакти. Сепак, кон овие многубројни предности, треба да се напоменат некои дополнителни особености, или ефекти на социјалните мрежи, кои се мошне важни за квалитетот на информирање преку нив: Ефектите од посредството на алгоритмите Кога сте поврзани со некој онлајн контакт на социјалните мрежи или сте претплатени на некоја страница, нивните објави не стигнуваат до вас хронолошки или, пак, целосно. Социјалните мрежи ви даваат ограничен број профили од кои можете да ги добиете сите објави (на Фејсбук, на пример, бројот на т.н. блиски контакти е 10) и тие да бидат приоритетизирани за прикажување. Во поголемиот дел, алгоритмите на социјалните мрежи одредуваат само дел од објавите на вашите онлајн контакти што го пренесуваат до вашиот „feed“ или „timeline“. Ова тие го прават во зависност од многу варијабили поврзани со тоа како ги користите овие мрежи (на кои објави стискате „лајк“, кому коментирате, кои објави ги споделувате и др.). Од сите можни фактори за селекција што да се прикаже на вашите „фидови“, предност му се дава на т.н. „engagement“, односно интерактивност на некоја објава (колку корисници влегле во интеракција со неа преку допаѓање, коментирање, споделување и сл.).  Фото: unsplash.com Во таа смисла, социјалните мрежи фаворизираат содржини што поттикнуваат интерактивност и вклученост (engagement). Според анализите, содржините што резултираат со најголема „вклученост“ се содржини што целат кон нашите најсилни психолошки реакции поврзани со нагони, стравови и различни емоции. Па, така, одредена провокативна содржина има далеку посилен потенцијал за „engagement“ отколку некоја позитивна вест за образованието, да речеме. Ваквите содржини се фаворизираат од алгоритмите на социјалните мрежи и почесто се прикажуваат на профилите на корисниците. Најчесто тоа се раздразнувачки содржини што полесно се прошируваат низ интернетот. Можеме во овој дел да заклучиме дека социјалните мрежи како средство за информирање имаат вградена „пристрасност“ (т.н. bias, англ.) кон провокативни содржини и информации. За оваа нивна одлика мора постојано да бидеме свесни и внимателни ако доминантно или исклучиво ги користиме за информирање. Ефектите на „гласните малцинства“ Веројатно сите сме се сретнале со новинарските изрази во вестите како, на пример, „горат социјалните мрежи“, или пак, „граѓаните бесни на социјалните мрежи“. Во овие случаи станува збор за некоја „жешка тема“ што циркулира на интернет и на социјалните мрежи, во кои корисниците жестоко реагираат, критикуваат, се бунтуваат за нешто и слично. Дел од нив навистина се „вирални“, односно масовно се шират на интернет и имаат големо влијание за тоа какви ставови се формираат во јавноста за некоја тема. Но, статистичките анализи покажуваат дека еден важен дел од т.н. жешки теми на социјалните мрежи се резултат на активности на т.н. „гласно малцинство“ (vocal minority, англ.).  Оваа појава се објаснува како „создавање врева за одредена тема на релативно помал број влијателни корисници на социјалните мрежи“. Секако, гласот на помалите групи треба да биде слушнат во општеството, но овде станува збор за можноста што ја даваат социјалните мрежи да се „крене прашина“ за некоја тема од помали организирани групи на интернет, кои креираат своевидни кампањи или планска дисеминација на информации со некоја претходна цел. Најчесто тука станува збор за политички или економски мотивирани „вирализации“ на некоја тема или информации што треба да предизвикаат одредена реакција во јавноста, или пак, едноставно да препокријат некоја друга актуелна тема, или, како што обично велиме, да ја дефокусираат јавноста. Пред да реагираме на вакви содржини, треба да провериме дали можеби станува збор токму за ваква појава што често може да доведе до манипулативно креирање некаква хистерија во јавноста. Ефектите на „граѓанското информирање“ Една од одликите на новата информациска доба е што секој од нас, како корисник на социјалните мрежи, може потенцијално да стане „медиум“. Обичен профил на Фејсбук, на Инстаграм или на Твитер во дадени околности може да стане извор на информации од голем интерес на јавноста. Таков, на пример, беше случајот со дотогаш анонимниот корисник на Твитер, Сохаиб Атар (Sohaib Athar), кој во 2011 година во текот на операцијата за пронаоѓање на лидерот на Ал Каида, Осама бин Ладен, беше еден од главните извори за информации на глобалната јавност само затоа што живееше блиску до станбениот објект во кој се криел Бин Ладен. Ваквите информации на сведоци, граѓани, односно „обични“ корисници на интернет имаат своја информациска вредност, но не треба да заборавиме дека станува збор за луѓе што не се професионалци за информирање. Иако нивните објави се драгоцени и често валидни, нив секогаш треба да ги земеме со претпазливост бидејќи кај нив многу полесно се протнуваат грешки и различни видови субјективност или пристрасност. Советот на стручњаците за овој тип појави е дека тие можат да се следат и да бидат придонесувач во нашето информирање, но препораката е секогаш нивните информации да се проверат или да се споредат со други извори на информации, а потоа да се донесе став или заклучок. Ефектите на ехо-коморите Интернетот и социјалните мрежи ја децентрализираат и ја демократизираат информациската мрежа што ја користиме. Секој од нас од изобилството информации има избор кои од нив да ги следи и на кои да им верува. Ако во овој процес на избирање што да следиме и кому да му веруваме не сме внимателни, лесно може да се случи да следиме само еден мал дел од информацискиот спектар што ни се допаѓа и со кој се согласуваме. Социјалните мрежи за ваквото персонализирање што да следиме, ни дава извонредно голем број алатки: блокирањето, криењето или „придушувањето“ на одредени профили (hide, mute), приспособувањето на алгоритмите што ни сервираат објави само од еден дел од изворите, директно препорачување одредени содржини и слично. Ваквото персонализирање или нагодување ни угодува со тоа што ги исклучува мислењата што се спротивни на нашите и нѐ „поштедува“ од непријатноста на несогласувањето со нашите погледи. Но, крупен недостаток на ваквото угодување е што се опкружуваме себеси само со мислења и ставови што се блиски на нашите и постапно се исклучуваме од пошироката и пообјективна општествена реалност. Исто така, овој т.н. феномен на ехо-коморите многу влијае врз поларизацијата во општеството и во социјалната средина во која живееме. Во ситуации кога не можеме да ги избегнеме туѓите поинакви ставови, на пример во автобус, такси или при пазарување, директно сме соочени со предизвикот како да реагираме, овој пат без заштитниот филтер на социјалните мрежи. Искуството покажува дека најголем дел од корисниците на социјалните мрежи во вакви ситуации реагираат бурно и емотивно, по инерција на комуникациските навики од интернет, така што далеку потешко им е да развијат дијалог во директната комуникација, преку кој би ја разбрале позицијата и ставовите на соговорникот со различно мислење.   Фото: wikipedia.org Ова се само неколку од важните особености на социјалните мрежи како средство за информирање. Тие ни покажуваат дека овие платформи иако се извонредно богати со информации и содржини, сепак имаат свои недостатоци што можат да влијаат негативно врз тоа како квалитетно се информираме.  Во таа смисла мора да се биде претпазлив на кои извори и информации од социјалните мрежи им се верува, а стручњаците препорачуваат информирањето од нив секогаш да се комбинира со други извори на информации. Да, секако е драгоцено да проследиме некоја објава од протест, на пример, на некој учесник, но овие информации е препорачливо да се проверуваат и да се споредуваат со други извори, како, на пример, извештаи на професионалните новинари, потврдените информации од институциите, мислењата на стручните лица и слично.  И секако да не заборавиме дека често социјалните мрежи се одлично средство за информирање, но уште подобро средство за дезинформирање. Автор: Сеад Џигал   Насловна фотографија: unsplash.com ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).