Што е бинџување? „Бинџување“, или „binge watching“ во англискиот јазик, е подолго гледање некоја телевизиска содржина без прекин. Најчесто тоа се прави преку онлајн стримување или со сериско гледање ДВД/ЦД дискови. Според истражувањата на стриминг-платформата Нетфликс, „за 73 отсто од нивните корисници, бинџување е гледање две до шест епизоди на некоја серија без прекин“. Според истиот извор, 61 отсто од нивните корисници практикуваат бинџување, кое стана популарен тренд по 2013 година и појавата на неколку стриминг-сервиси, какви што се спомнатиот Нетфликс,  Амазон прајм видео, Ејџ-би-о макс, Хулу и многу други.  Интересно е да се напомене дека една од првичните појави на бинџувањето може да се поврзе и со Македонија и Балканот уште во деведесеттите години од минатиот век. Станува збор за честата практика на домашните гледачи да следат телевизиски вести непрекинато по неколку часови. По отворањето на приватните телевизии во 90-тите, домашниот гледач можеше, а тоа често и го правеше, да си дозволи маратонско следење вести, почнувајќи од попладневните термини по 15 часот, продолжувајќи со приквечерните изданија, за да заврши доцна во ноќта со следење на вестите речиси до полноќ. Според Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги (АВМУ), 19 отсто од испитаните корисници одговориле дека речиси постојано се онлајн. 15 отсто од останатите испитаници дневно поминуваат од 2 до 4 часа со медиумите, 10 отсто  поминуваат 4-6 часа, а 4 отсто  од 6 до 8 часа. Вкупно 48 отсто  испитаници поминуваат повеќе од 2 часа со медиумите.  За споредба со овие податоци за Македонија од пред неколку години, на пример во САД во 2022 година просечното време на корисниците со медиумите е 482 минути на ден, односно приближно 8 часа дневно. Консумирањето медиумски содржини е во постојан пораст, како локално, така и глобално. Како долготрајното изложување на медиумски содржини влијае врз нас? Кога зборуваме за т.н. „бинџување“, како популарен тренд кај медиумската публика што го збогатува нивното гледачко искуство, истражувањата сепак покажуваат и низа негативни последици од него, потврдувајќи поврзаност на долготрајното гледање со појави какви што се зависност, осаменост, депресија и дебелеење. Зависноста може да биде особено штетна за помладите корисници во нивните развојни години, низ кои тие едноставно не можат да се одвојат од медиумите и од дигиталните уреди поврзани на интернет. Според најновите испитувања, се проценува дека во 2022 година околу 330 милиони лица во светот ќе страдаат од медиумска зависност, што е пораст за 37 отсто во споредба со бројките од 2017 година. Фото: freepik.com Исто така, интензивното „бомбардирање“ со информации може да донесе и други несакани реакции во вид на зголемен стрес, вознемиреност, чувство на несигурност и поттикнување на асоцијално однесување.  Во книгата на Ролф Добели „Престанете да следите вести“ (Rolf Dobelli, 2019, Stop Reading the News) подетално се наведуваат некои од можните негативни последици од презаситеноста со информации и вести: Вестите ја поткопуваат нашата самодоверба Вестите ја нарушуваат нашата доверба во општеството Вестите нѐ наведуваат на губење време Вестите нѐ наведуваат кон пристрасно резонирање Вестите се токсични за нас преку развивање штетни хормонски реакции Вестите ја заматуваат покрупната слика на настаните и реалноста Вестите ни нудат лажна емпатија со страдањата на другите Вестите ги поттикнуваат насилството и тероризмот Добели ги споредува информациите со шеќер, па според него, информациите му го прават на човекот она што шеќерот му го прави на нашето тело (стр. 13-19). Авторот сепак признава дека не е реално да се очекува од мнозинството граѓани на некоја земја целосно да престанат да следат вести и редовно да се информираат, што е особено важно за демократски оформените институции по пат на слободни избори, како и за граѓанската вклученост во општеството.  Овие негативни, понекогаш и екстремни појави, треба да послужат повеќе како предупредување за несаканите последици што можат да ни се случат ако редовно се презаситуваме со вести и информации, особено кога тие се негативни и истакнуваат неморални, насилни или девијантни случувања, кои реално доминираат во вестите. Тие, исто така, треба да послужат како коректив за новинарите и за другите медиумски работници за да бидат посвесни за многубројните лоши последици што несовесното информирање и објавување содржини може да ги предизвикаат, а со тоа да ги упати и да ги поттикне на општествено поодговорно работење.  Информациски стрес? Зголемениот број информации што ни се достапни покрај презаситеноста од информации, нѐ изложуваат на голем број содржини што ја зголемуваат нашата вознемиреност и го зголемуваат стресот што го искусуваме во текот на нашето информирање.  Фото: freepik.com ВИДЕО: Бомбашки напад врз луѓе што пијат кафе во Србија, безбедносна камера ја „фати“ драмата За медиумите овие содржини се еден од најбараните типови информации затоа што имаат голем број прегледи и значителна публика. Тие особено се популарни на социјалните мрежи, а медиумите често ги преземаат оние што се вирални, со изговор дека публиката е таа што ги бара тие содржини, а новинарите само им го овозможуваат тоа.  Tројца малолетници во полициска станица, сквернавеле гробови и се снимале за „Тик-ток“ Сепак, кумулативниот ефект од давањето предност или форсирањето ваков вид вести и информации е штетен не само за публиката туку и за самите медиуми. Засиленото следење вести поврзани со насилство води кон ефект на т.н. „десензибилизација“, односно намалување на емотивните реакции по долготрајна и зачестена изложеност на вакви содржини. Како еден од одбранбените механизми од неконтролирано вознемирување кај публиката се јавува и селективната емпатија, односно различно сочувствување и емотивни реакции. Ако, на пример, во некој инцидент што се случува блиску до нас настрадаат десет лица, тоа ќе има посилен ефект и стрес врз нас од инцидент што се случил далеку од нас и во кој настрадале сто лица. Ваквото селективно сочувствување, кое може да се одвива не само според географска дистанца, туку и по расна, верска или етничка припадност, лесно може да доведе до дехуманизација на цели групи луѓе. Во голема мера ова е резултат на предусловувањето предизвикано од следењето вести и начинот на кој се покриени настаните во медиумите.  Обидот за менаџирање на стресот на кој сме изложени преку информациите и вестите, води кон тоа да се намалува публиката што редовно следи вакви содржини. Медиумите и новинарите често на тоа реагираат со засилување на негативната стимулација и на вознемирувачките содржини, со што се предизвикува поместување на праговите на нашата чувствителност и прифаќањето на тоа што е „нормално“ во медиумите и во вестите. Оваа комуникациска појава е позната и како „дискурзивна рамка“, или „Overton Window“ (термин според Џозеф Овертон).  „Не е нормално да се трошат милиони евра од буџет на непродуктивни и непотребни работи? Ќе направиш проект што чини 700 милиони евра, па потоа редовното непотребно трошење по стотици илјади евра, или по некое милионче, стануваат прифатливи и не толку скандалозни. Или некој купил службено возило за 600.000 евра, а ти велиш, што се 28.000 евра за службено возило? Џабал’к“. Ова постапно поместување, што е прифатливо и нормално да биде во вестите, со постапна интензификација, води кон поларизација, засилено емотивно реагирање и конфликти кај различните групи од публиката, а со тоа и го зголемува информацискиот стрес низ кој поминуваме следејќи ги содржините во медиумите. Треба да се дополни дека забрзувањето на информирањето, исто така го зголемува информацискиот стрес, со самото тоа што нѐ става под зголемен притисок дека „мораме“ да прочитаме и да прегледаме извонредно голем број вести и содржини, само за да бидеме во тек со настаните. Но, во отворениот и глобализиран свет каде навистина се границите на доволната информираност? Никој тоа не ни го кажува директно или отворено, а медиумите и социјалните мрежи ја користат ваквата несигурност за да нѐ наведат што повеќе време да поминуваме со нив. Лаконска или спартанска комуникација? Во динамичното и високотехнологизирано време во кое живееме, се наметнува неопходноста од тоа внимателно да одредуваме како и колку време да поминуваме со медиумите. Видовме претходно дека поголемата изложеност на медиумите не само што не нѐ чини поинформирани и медиумски поедуцирани, туку напротив, може многу лошо да влијае врз нашата комуникација и социјализација. Избирањето на медиумите што редовно ги следиме, како и видовите медиумски содржини со кои поминуваме подолго време, е исто така исклучително важно. Фото: freepik.com Можеби во денешните околности и потребата од своевидна информациска диета што ни се наложува, корисно е да се потсетиме на една поучна приказна од минатото. Станува збор за ривалитетот помеѓу Спарта, од една страна, и Атињаните и античките Македонци од друга страна, и како тоа влијаело врз нивното комуницирање. За разлика од Атињаните и античките Македонци, кои ги негувале и развивале убавиот говор, реториката, поетиката и филозофијата, Спартанците имале мошне поинаков однос кон комуницирањето. За нив врвен принцип било да се биде кус и јасен во комуникацијата, т.е. да се каже што повеќе со што помал број зборови. Концизноста и директноста за нив биле највредните вештини во говорењето. Од тука потекнува и изразот што е сочуван до денес, лаконски стил, според една од областите во тогашна Спарта. Многубројни се историските примери и записи што сведочат за ова, а еден од најпознатите е оној кога Филип II по освојувањето на најголемиот дел од тогашна стара Грција, ја испратил следнава порака до Спарта со очекување тие да се предадат: „Ако ја окупирам Лаконија, вие ќе бидете уништени засекогаш!“. Одговорот од Спартанците бил многу кус: „Ако“. Во денешното време кога секој од нас има свој глас и пристап до вмрежениот храбар свет, веројатно не е на одмет, барем повремено, да практикуваме некои од принципите на лаконската комуникација и јазичната економија говорејќи што е можно повеќе со помалку зборови.    Автор: Сеад Џигал Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Како повторувањето влијае врз информациите Крилатицата на Јозеф Гебелс продолжува да живее и да функционира и во дигиталната ера. Повторувањето е мајка на знаењето, но, за жал, и на пропагандата. Зошто повторувањето може од лагата да направи вистина, да ги искриви фактите и да ја погази вистината? Во одговорот на ова прашање, може да се наведат три главни причини:  а) Нашето разбирање на реалноста во голема мера го оформуваме со помош на јазикот. Преку повторувањето, пропагандата доминира во јазикот, а преку јазикот врз нашето доживување на реалноста. Таа ги користи нашите комуникациски навики и потреба да се потпираме на јазикот во претставувањето на реалноста. Витгенштајн вели: „Јазикот не е само возило на нашите мисли, туку е и возач на нашите мисли“, односно не само што ги пренесува, туку воедно и ги управува мислите. Може да се додаде дека не случајно една од клучните техники на убедувањето на рекламите е токму повторувањето на пораките. б) Повторувањето е воедно и еден од најефектните начини за помнење, т.е. една од најефикасните мнемонички техники. Со повторувањето, пораките што се форсираат постапно влегуваат и во нашата потсвест, на сублиминално ниво, па и од таа позиција имаат силен ефект врз нашето однесување.  в) Јазикот и комуникацијата се клучни за вклучување кон социјалните групи на кои им припаѓаме или сакаме да им припаѓаме и за нашата социјализација. Пораките што се повторуваат, стануваат комуникациски код што треба да го усвоиме за да припаѓаме на некоја група. Тој код станува средство за препознавање на групата, која преку нив го оформува својот идентитет. Повторувањето во колективната свест создава ефект дека нешто навистина е важно и дека мора да има нешто во тоа за што сите зборуваат. Мошне важно е, секако, кој ги повторува пораките. Ако е тоа некој со моќна позиција во општеството, кој ги одредува и ги диктира социјалните норми, некој што одлучува за судбините на други луѓе, тогаш повторувањето на пораките е начин како да ја покажеме својата послушност и потчинување на власта што некој ја има над нас.  Повторувањето на пораките во дигиталната ера Една од најважните промени што ги донесоа дигитализацијата и интернетот е драстичното умножување на изворите на информации. Бројот на објавувачи на информации и медиуми што можеме да ги следиме порасна експоненцијално.  Во моментов во земјава има вкупно 109 радиодифузери, од кои 43 телевизии и 66 радија. 11 телевизии емитуваат програма на државно ниво, а 17 на регионално ниво. Од радијата, 4 се на државно ниво, 17 на регионално  и 45 на локално ниво (извор АВМУ). Според MARnet, во Македонија во моментов се регистрирани 29.938 веб-домени или страници, на неколку домени (.mk, .com.mk, .mkd, .org.mk, net.mk, inf.mk, gov.mk, edu/mk).  Според Државната изборна комисија (ДИК), на локалните избори во 2022 година во „Регистарот на радиодифузери, печатени медиуми и електронски медиуми (интернет-портали)“ биле пријавени 186 информативни веб-страници од земјава. Според DataReportal, во Македонија има 1,3,милиони корисници на интернет, 950 илјади кориснички профили и страници на Фејсбук, 809 илјади корисници на Инстаграм, 130 илјади корисници на ТикТок и 94 илјади корисници на Твитер. Покрај горенаведената мултипликација на информациите, втора важна одлика на дигиталната ера е репликацијата на информациите, односно олеснувањето на нивното копирање и умножување. Со едноставни техники и команди, на корисникот му е олеснето да ги копира и да ги умножува информациите, како и колку ќе посака, така што на интернет-страниците често се појавуваат исти содржини на десетици или стотици различни веб-страници и онлајн локации. Погодноста што репликацијата на информациите ја има за пропагандата ни е позната уште од времето на печатот и пропагандните летоци. Замислете колку само пропагандата може да биде посилна кога наместо печатење и делење илјадници летоци, сега на располагање го имате интернетот и можност да стигнете непречено до милиони луѓе? Во новинарскиот жаргон сѐ почесто се користи нов термин за т.н. „копи пејст новинарство“, односно објавување содржини претежно со копирање од други медиуми и извори.  И конечно, третата клучна промена што ја донесе дигитализацијата е автоматизацијата на информациите. Таа почна зачестено да се користи во втората генерација на интернет-услугите (т.н. Web 2.0) со развивањето на вештачката интелигенција и на алгоритмите, како посебни програми за автоматизирана обработка и дистрибуција на информациите. Со нивен развој беше овозможено зголемено автоматизирање на комуникацијата, селектирање и филтрирање на информациите и нивна контрола без учество на „човечка рака“. Со овие нови дигитални алатки многу е олеснето умножувањето на содржините и нивна брза дисперзија на интернет и на социјалните мрежи. За кусо време овие информативни платформи можат да бидат преплавени со некоја мултиплицирана објава или содржина што станала вирална.  Како можат да се искриват фактите и вистината денес? Олеснетото копирање и умножување на дезинформациите го олеснува и подлегнувањето на нивното влијание. Дезинформациите што се проширени и присутни насекаде предизвикуваат убедувачки ефект на т.н „сеприсутност“, односно прифаќање како реално нешто за што сите зборуваат. „Штом сите зборуваат за тоа, веројатно има нешто во тоа“, особено ако извори на овие дезинформации се влијателни групи во општеството, во политичка, економска, културна, верска или во друга смисла. Која е вистината за украинските војници на Змискиот Остров? Лавров: Не ја нападнавме Украина Автоматизираната пропаганда денес е многу олеснета, дури и за корисници што немаат напредни вештини во креирање информации на интернет.  Исто така, разликата помеѓу вистината и лагата може да биде искривена од технологијата и дисеминирана неограничено. Сѐ поефикасни и полесни за користење се алатките за креирање т.н. „deep fake“ видеа, обработка на фотографии и на звучни материјали. „Мета“ отстрани лажно видео каде што Зеленски повикува на капитулација Корисниците на интернетот и на социјалните мрежи се директно изложени на пропагандата, без заштита од филтрите, како, на пример, професионалните медиуми и новинари, кои порано имаа клучна улога да ги проверат содржините што потоа масовно се шират во јавноста. Дополнително, дигиталните медиуми предизвикаа промена во културата на информирањето, односно начините како ги бараме и следиме информациите. Денес сведочиме една нова практика заснована на „персонализирање на информирањето“, односно од различните извори сами да избираме од кого и колку ќе бидеме информирани. Оваа персонализација на информирањето постапно доведе до нов феномен на т.н. „персонализација на вистината“, односно на информациите што ги избираме, им даваме смисла од своја потесна гледна точка на интереси и разбирање. Особено честа е појавата едноставно не само да ги преземаме информациите од различни извори на кои им веруваме, туку и без критичка проверка да ги преземаме туѓите интерпретации и ставови за тие информации. Притоа, врз нас сѐ послабо е влијанието и авторитетот на професионалните и стручните чинители во општеството, какви што се институциите, експертите, едукаторите, науката и редица други.  Во контекст на оваа нова „култура на информирањето“ можеме да ја споменеме и наративната теорија на Волтер Фишер, која наведува дека човекот вообичаено е повеќе приклонет кон верување во добра приказна, отколку кон издржан логички аргумент или некоја низа од факти. Преку теоријата на Фишер можеме подобро да увидиме зошто толку лесно денес се шират и прифаќаат различни наративи што не се фактографски издржани или потврдени. Овие приказни и наративи стануваат сѐ повлијателни, особено ако тие имаат своја претходна историја (што постара е сторијата, таа обично се претставува како поуверлива), за да потоа тие лесно се рециклираат и прошират на интернет и на социјалните мрежи.  Дали има или не биолаборатории во Украина? Гебелс 2.0? Ако по сето наведено претходно, се навратиме кон насловот на овој текст и неговата адаптација на познатото мото на Гебелс, илјадапати повторената лага, станува вистина, можеме да потврдиме дека технолошките можности за пропаганда денес се толку унапредени што и некој со далеку помал капацитет за пропагандна манипулација може преку дигиталните технологии да предизвика сериозни штетни последици при ширење одредена пропаганда. Дигитализацијата, за жал, покрај сите свои позитивни ефекти, предизвикува и забрзана еволуција на пропагандните техники. На пример, хумористичните „мемиња“ (memes), како една од најпопуларните видови содржини на интернет, се покажаа и како извонредна техника за пропаганда на сложени манипулативни пораки, преку едноставни графички и текстуални формати, кои имаат голем степен на потенцијална виралност. Технологијата и техниките за ширење на пропагандата галопираат, додека средствата за заштита и нашето знаење како да се заштитиме, каскаат далеку зад нив. Фасцинирани од можностите на технологијата за информирање и забава, забораваме на уште една важна крилатица, онаа на Аристотел за реториката. Тој вели дека реториката, како вештина или техника на убедување, може еднакво да се користи како за добро, така и за зло. Сѐ зависи од намерите на говорникот и неговата етика, односно совест.  Технологијата има слични потенцијали, односно може значително да го подобри квалитетот на нашето живеење и комуницирање, но воедно и да ги наруши фундаменталните вредности и довербата во општеството. Токму затоа, каскањето на знаењето зад можностите на технологијата, мора континуирано да се намалува, а со тоа и да се намалуваат и ризиците што таа ги носи. Едно од погубните сценарија, на кое нѐ предупредуваа многу креатори на денешните технологии, е опасноста таа да падне во рацете на погрешни и бескрупулозни луѓе. На тој начин, наместо да биде средство за подобро живеење на сите, технологијата може да стане опасна алатка за контрола од помал број луѓе со речиси неограничена моќ во општеството.  Автор: Сеад Џигал   Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Теорискиот концепт на современите медиумски студии ги дефинира медиумските дискурси не како огледало на реалноста туку како активни конструирачи на нашата „реалност“. Оттука, активистите за човекови права, феминистките и актерите во социјалните борби за еднаквост често се заинтересирани за начините на кои медиумите ги репрезентираат малцинските или ранливите групи. Имајќи предвид дека медиумските дискурси се конструкти, односно се произведени, нашиот интерес е насочен не само кон репертоарот од зборови и слики што се вклучени во овој процес на производство, туку и кон идеолошките нивоа зафатени од него. ЛГБТИ-заедницата е една од ранливите заедници, која во последниве години станува сè поголем предмет на интерес за медиумите во Северна Македонија. Овој интерес секогаш има две страни. Еден дел од медиумите, ЛГБТИ-заедницата ја третираат како заедница што има своја легитимна борба за човекови права и недискриминација, но за еден друг дел од медиумите ЛГБТИ-заедницата претставува закана за општествените норми или за колективните интереси. Овој втор дел од медиумите наоѓа своја плодна почва во традиционално конзервативното македонско општество. Истражувањето на мислењето на јавноста во Република Северна Македонија, спроведено од Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги во 2017 година, покажа дека на 70 отсто од испитаниците им пречат сцени во кои двајца мажи се држат за рака, додека само на 7 отсто им пречат сцени во кои маж и жена се држат за рака. Статистиката на говорот на омраза во Република Северна Македонија од 2013 до 2021 покажа дека говорот на омраза заснован врз сексуална ориентација и родов идентитет е втора по ред застапена форма на овој говор, веднаш по говорот на омраза заснован врз етничка припадност, со кој тесно се поврзани и основите религија, раса, потекло и јазик. Во ваков контекст, портретирањето на ЛГБТИ-заедницата и нејзината политичка борба за еднаквост како закана претставува јасна стратегија за креирање морална паника. Според социологот Стенли Коен, моралната паника претставува процес во кој одредена „состојба, епизода, личност или група луѓе“ добиваат статус на предизвикувачи на закани за општествените вредности и интереси. Преку медиумската симболичка реторика тие се дефинираат како непријатели или „народни бабароги“, поради што кај јавноста се создава чувство на страв и социјална анксиозност. Јавноста тогаш повикува на акција, за на крај моралната паника да резултира со општествена промена, стигматизација и насилство врз лицата што се гледаат како нејзини предизвикувачи . Заканата секогаш предизвикува силни чувства, бидејќи се пренесува како напад врз надразливите пунктови за мнозинството луѓе: децата, родителите и семејството, националниот идентитет и државата, културата, историјата, религијата и традиционалните вредности. Во периодот од јануари до јули 2021 година, во домашните медиуми, статус на новосоздадени непријатели во рамките на моралната паника добија ЛГБТИ-луѓето, а во помала мера дел од граѓанското општество и министерката за образование и наука Мила Царовска. Пресудни за ваквото етикетирање беа неколку настани: 1) објавувањето на нацрт-верзијата на новата Концепција за основно образование од страна на Министерството за образование и наука во 2020 година и  вклучувањето на изборниот предмет „сеопфатно сексуално образование“, 2) предлагањето нов закон за матична евиденција, со што ќе се уреди постапката и условите за правно признавање на родот за трансродовите лица и 3) одржувањето на Парада на гордоста во Скопје. Врамувањето на ЛГБТИ како закана беше делумно присутна во медиумите во периодот на првата половина на 2021 година. Сепак, оваа рамка се јавува во исклучително силна форма и претставува еден од клучните механизми за создавање морална паника. Една од најзастапените варијанти во кои се појавува рамката е повик на акција за „спас на децата“ што се под закана од ЛГБТИ. Стравот е базична сила на сите наративи на антиродовите иницијативи, но аргументите засновани врз страв употребени „во одбрана“ на децата, кои се врамени како ранлива, кревка и „најслаба алка на секое општество“, се особено загрижувачки. Основниот аргумент во креирање и одржување на паниката е дека „родот“, а со тоа и сите иницијативи што не го негираат, како сеопфатното сексуално образование, се инхерентно штетни за благосостојбата на децата. Тој се потпира на два столба: 1) идејата дека децата се „празни табли“ или „празни садови“ кои се крајно ранливи и лесни за „обликување“ и 2) премисата дека организираната борба за родова еднаквост е дел од ЛГБТИК+ заговор. Конечно, родот и феминизмот, а со тоа и ЛГБТИ-политиките, би воделе до крајот на нашата цивилизација. Овој аргумент во корпусот медиумски текстови што се вклучени во оваа рамка има за цел да го претстави сеопфатното сексуално образование како заговор на ЛГБТИ-заедницата, а децата како негови невини жртви. „Државата НЕ СМЕЕ да промовира и да рекламира сексуални опции на деца. Тоа се нарекува сексуална индоктринација. Асексуално суштество (какво што е детето во поголемиот дел од периодот што го викаме малолетност) не смее да биде ставено пред сексуални избори и опции пред да може да осознае самото што тие значат и претставуваат... Да седнеш 6-годишно дете во клупа и да му кажуваш дека постои секс меѓу двајца од ист пол е непотребно и безобразно, имајќи предвид дека децата немаат концепт за тоа што е секс. Децата се раѓаат асексуални и без предрасуди, предрасудите ги учат од нас, а за сексуалноста се грижи природата. Подложување деца на хомосексуална, хетеросексуална, транссексуална и каква било сексуална пропаганда е злосторство кон човештвото, а велиме децата се иднината. Школото е место за наука – пропагандата од секој тип НАДВОР ОД УЧИЛИШТАТА, вели тој.“ (Панговски: Ако хомосексуалноста не може да се „научи“, чуму часови по неа?, „Република“, 25.6.2021) „Треба да разбереме дека кога се зборува за родова рамноправност или родова еднаквост, не се мисли на род по пол, односно ако кажете дека жена по пол е жена, не значи дека и по род е жена, а со тоа децата ќе бидат стимулирани да можат да изберат што се, момчиња или девојчиња. Ние тоа не сакаме да дозволиме да се случи, вели Гоџо.“ (ВИДЕО: „Од нас за нас“ организира предавање за наставници и родители против сексуално образование, „Слободен печат“, 23 јуни 2021) Слично на оваа варијанта, во медиумските содржини се појавува уште една варијанта, чиј фокус не е толку „заштитата на децата“ туку „заштитата на родителите“. Кај овие медиумски содржини фокусот е ставен на наводното родителско право да одлучува што ќе учат и какви информации ќе добиваат нивните деца во училиште. На тој начин, покрај „одземената чистота на децата“ се појавува и „одземено право на родителите“, што претставува уште една точка на политичка мобилизација против родово сензитивното и сексуалното образование преку јасна анти-ЛГБТИ реторика. Мора да се спомене дека дел од корпусот содржини во оваа рамка претставуваат дезинформации и лажни вести, како онаа дека се исфрла од употреба „мајка“ и „татко“ на сметка на „родител 1“ и „родител 2“, дека сеопфатното образование ќе биде задолжително и дека ќе се изучува од второ одделение. „Јас сум татко, горд сум што сум татко на едно дете и сакам така да ме нарекуваат институциите. Немам никаков проблем доколку некој себеси сака да се самоопредели само како ‘родител’ или како ‘родител х’, но не ми го одземајте правото да бидам татко. Лудиот, пак, аргумент дека зборовите ‘татко’ и ‘мајка’ некого навредуваат, па мора да ги бришеме од употреба, се вон секој здрав разум и немам ни намера да влегувам со разноразни будалетинки во расправии на таа тема.“ (Ивица Боцевски: Сакам да сум татко, а не „родител x“, „Фактор“ 11 мај 2021) Дел од корпусот на содржини што ја сочинуваат оваа рамка содржат негативни ставови кон здруженијата на граѓани што работат на полето на родова еднаквост и образование. Вмешувањето на невладини организации го прави „заговорот“ уште пореален, особено ако се има предвид фактот дека граѓанското општество повеќе од една декада во претходниот хибриден режим беше доминантно портретирано како „агентура на Западот“ и „пералница на пари“. Поларизацијата меѓу „ние“, „обичниот народ“, „нашите деца“ и „тие“, „Западот“, „елитата“, „ЛГБТИ“ во оваа рамка најјасно го добива своето последно ниво – ниво што ангажира емоции на лутина и омраза и повикува на акција. За да може да се стигне до ова ниво, потребно е непријателот јасно да биде именуван. Во нашиот случај тоа се ЛГБТИ-заедницата и дел од граѓанското општество. „Вие од ЛГБТ ‘невладините’, да си кажете кој тоа ви дава од 300 до 500 илјади евра ГОДИШНО за вашите акции за разбивање на јавниот морал и заедницата. (…) Да чуеме каде, во кои политички кругови лобирате и со колку пари? (...) Колку новинари имате поткупено да ги туркаат вашите планови и да ви прават позитивни промоции по медиумите? (...) Колку од вас се инфилтрирани во власта?“ (Сашо Тасевски: Има ли новинари што ќе имаат храброст да го истражат ова и јавно да го објават, „Булевар“, 10 јуни 2021) Во првата половина на 2021 година наидовме и на содржини што ја поддржуваат идејата за сеопфатно сексуално образование, родово сензитивно образование, но и ги демаскираат манипулативните стратегии, лажните вести и дезинформации поврзани со некои од содржините од оваа рамка. „Со сеопфатното сексуално образование ќе се дополни едукацијата од областа на репродуктивното здравје, граѓанските права, насилството како и заемната почит на партнерите. Свесни сме дека на младите им треба поголема едукација кога станува збор за нивниот сексуален живот. Не секогаш учениците би се обратиле кон родителите/наставникот за одговор; попрво би му се обратиле на интернетот. Веруваме дека сеопфатното сексуално образование ќе им даде одговор на многу прашања, без притоа да оставиме сексуалното и репродуктивното здравје и права да бидат табу-теми“, објаснува Милошовски... „Преку програмата младите ќе го научат начинот на пренесување сексуални преносливи инфекции, ќе дојдат до концизни информации и факти за точната превенција од СПИ, па сè до каде и кога да се обратат во случај да се најдат во оваа ситуација. Но, најбитно, ќе се заштитат од злоупотреба и манипулација, како и видови насилство – особена проблематика која е карактеристична кај ранливите категории, какви што се млади лица со попреченост, Роми и ЛГБТ-лицата“, вели Александра Петкова од „Крик“. (Б. М., Сексуалното образование влегува во училишните клупи: Што ќе се изучува и како ќе се одвиваат часовите?, „Локално“, 24 февруари 2021) „Во постот што го објави на Фејсбук, таа ја критикува Парадата на гордоста и ЛГБТ-движењето што предизвика чудење кај многумина членови што таа група ја следат заради реформи во образованието и учебниците. Меѓу другото, Спасевска вели: ‘Ако ова денес е свеченост, тогаш денес облечете црно и помолете му се на Бога. Облечете црно и помолете се за нашите деца, за нашата иднина, за нас да останеме разумни и присебни, та да можеме децата правилно да ги воспитаме за еден ден да не го играат тангото со ѓаволот’. Ваквата реторика уште еднаш го отвори прашањето која е вистинската агенда на Велковска?“ (По „Учебници и настава мора да има“, ЛГБТ не смее да има!?, „Локално“, 27 јуни 2021) Најголем дел од текстовите што ја сочинуваат оваа рамка сугерираат негативен однос на новинарот кон ЛГБТИ-заедницата, а помал дел позитивен или неутрален. Кусиот преглед на оваа рамка ни овозможи увид во стратегиите за создавање морална паника преку медиумите. Медиумските содржини од овој корпус често се поттикнувачи на паниката или анксиозноста. Моралната паника имплицира две групи, една која дефинира и една која е дефинирана. Анализата покажа дека во најголем дел од случаите групата која е дефинирана е токму ЛГБТИ-заедницата, која иако е тема на интерес, нејзиниот глас е комплетно исклучен од овие дебати. (Овој текст е дел од Анализата на медиумското покривање на темите поврзани со ЛГБТИ заедницата и родово заснованото насилство, изготвена од Коалиција Маргини.) Автор: Ирена Цветковиќ Насловна фотографија: pixabay.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Конференцијата за медиумска писменост ЕУ-Западен Балкан „Справување со дезинформациите“ се одржа на 27 септември 2021 година во Музејот на современа уметност во Скопје, Северна Македонија и на интернет. Клучни чинители од Европската Унија и од Западниот Балкан дискутираа за сè поинтензивното ширење на дезинформациите, новите предизвици за професионалните медиуми и за важноста на медиумската писменост за граѓаните во новото медиумско опкружување. Конференцијата беше организирана во хибриден формат, со излагачи од Северна Македонија кои беа физички присутни на настанот и презентации преку интернет на излагачите оф регионот и од Европската Унија.   Конференцијата која се одржува по вторпат, беше организирана од страна на Делегацијата на Европската Унија во Северна Македонија и Македонскиот институт за медиуми. Во продолжение се главните заклучоци и препораки од конференцијата:     Борбата против дезинформациите треба да биде сеопфатна и инклузивна. Сите релевантни чинители потребно е заеднички да работат со цел да се зајакнат отпорноста и капацитетите за справување со дезинформациите на лично и институционално ниво, како и во медиумите. Тоа би се остварило преку вклучување на медиумска писменост во формалното образование, подобри услови за професионална и независна работа на медиумите, доследно спроведување на регулативата, преку поддршка за механизмите на саморегулација и сервисите за проверка на факти. Владите и јавните институции треба да покажат политичка волја и да практикуваат активна транспарентност како пристап во справувањето со дезинформациите. Потребно е институциите на централно и локално ниво да овозможат пристап до што е можно повеќе отворени податоци, да се поддржи вклучувањето на медиумската писменост во образованието, брзо да се процесираат барањата од медиумите и од сите на кои им се потребни навремени и точни информации, како и поддршка и соработка со сервисите за проверка на факти. Владите и јавните институции треба да обезбедат правна рамка за поддршка на професионалните медиуми, вклучително и во предизборниот период. Дезинформациите се закана за демократијата, како и за јавната безбедност и јавното здравје, како што можеше да се потврди за време на пандемијата со ковид-19. Во таа насока, мора да се подигне и зајакне јавната свест за оваа појава. Во контекст на последните измени на Директивата на ЕУ за аудиовизуелни медиумски услуги, државите имаат поголеми обврски во однос на медиумската писменост во сите сектори на општеството, вклучително за сите возрасти и сите медиуми, како и во однос на известувањето за тоа кои мерки се преземени од страна на самите држави. Справувањето со дезинформациите треба да се одвива со координирани напори во кои ќе бидат вклучени саморегулаторните механизми коишто треба да се поддржат од страна на новинарите, политичките и државните чинители. Поддршката од бизнис заедницата е исто така важна, како на пример, да не се огласуваат реклами во непрофесионални медиуми. Довербата во професионалните медиуми како извори на веродостојни информации треба да се зајакнува и да се зголемува. Ова е клучно особено во поларизирани општества, затоа што ниското ниво на „конзумирање“ професионални вести може да ги насочи публиките да бараат информации само на социјални медиуми. Тоа пак, може да доведе до понатамошна поларизација и уште повеќе да ја изложи публиката на дезинформации. Треба да се поддржат професионалните медиуми во нивните напори да се справуваат со дезинформациите, пропагандата и говорот на омраза. Работењето на мали пазари, каде премногу медиуми се борат за ограничени приходи од огласување, генерира проблеми поврзани со развојот на медиумите и со одржливоста на професионалното новинарство. Професионалното новинарство треба да биде поддржано преку различни механизми кои ќе ги обезбеди државата како што се основање на фондови за продукција на содржини од јавен интерес, даночни ослободувања и друго. Социјалните медиуми ги дефинираат наративите, што може да има позитивни и негативни аспекти. Позитивниот аспект е што преку социјалните медиуми, медиумите можат да допрат до побројна, но и до помладите генерации од публиката. Во таа насока, новинарите и медиумите мора да ги следат промените и брзо да се приспособуваат на новиот технолошки развој со цел да бидат поконкурентни во дигиталното опкружување и да допрат до сите сегменти од публиката. Социјалните мрежи одреден период беа „златен рудник“ за истражувачкото новинарство. Но, тие наедно наметнуваат брзи промени во процесот на дистрибуција на вести и на контрола на содржините кои се шират на интернет. Ова се должи и на публиката која веќе не е само примач на информациите, туку и ко-креатор кој ги преобликува и дава различни толкувања на содржината, што понекогаш можат да бидат различни или контрадикторни во споредба со оригиналните објави. Новинарите кои работат во интернет медиумите мора да ги почитуваат професионалните принципи исто како и новинарите во традиционалните медиуми. Верификацијата на информациите е клучна. Професионалните новинари мора да ги проверат податоците и изворите, мора да излезат на терен, да разговараат со луѓето и лично да ги посведочат настаните, и покрај тоа што работат под притисок наметнат од социјалните мрежи и интернет медиумите коишто се борат за кликови и први да ги објават вестите, што честопати на овие медиуми им ги ограничува можностите за верификација на информациите. Со цел да ѝ се помогне на јавноста целосно да ги разбере и да ги користи интернет медиумите, важно е да се зајакнат вештините за медиумската, информациската и дигиталната писменост на граѓаните, но исто така и писменоста за користење научни податоци. Младите луѓе може да немаат доволно информации за тоа што е професионално новинарство и да немаат доволно вештини да препознаат непрофесионални објави од различни извори. Јавноста, особено младите луѓе, потребно е да бидат запознати со основата и принципите на професионалното новинарство со цел да стекнат вештини брзо и ефикасно да ги распознаваат дезинформациите. Политичките центри на моќ и политичарите треба да се воздржат од давање каква било поддршка на непрофесионалните медиуми. Бројните истражувања низ регионот покажаа дека дезинформациите се шират на систематски и координиран начин и во многу случаи дезинформациите може да се поврзат со политички партии или со политичари. Релевантните институции, граѓанскиот сектор и медиумските организации, активистите за човекови права треба да ја подигнат свесноста, да се залагаат и да ги користат сите институционални мерки со цел да ги заштитат новинарите и активистите кои се мета на кампањи за дискредитација на социјалните мрежи. Активно вклучување и брза реакција од институциите е клучна во справувањето со продукцијата и ширењето на дезинформациите, пропагандата и говорот на омраза на социјалните мрежи и на интернет. Граѓанските организации, особено организациите за заштита на човековите права, мора се повеќе да ја дигитализираат својата работа, како во активностите за подигање на јавната свест, така и во однос на преносот на знаење, бидејќи многу од прекршувањата на човековите права се случуваат во дигиталното опкружување.

 „Иако никој со ништо не успеа да ме убеди дека ќе направи нешто посебно ако дојде на власт, сепак ќе гласам. А презаситена сум од сè, особено од она што го гледам во медиумите, доста беше“. Ова се зборовите на една моја сосетка, во пресрет на локалните избори во државата. Се прашувам, кој и каков беше ефектот од изборната кампања? Дали до граѓаните допреа вистинските пораки? И колку постојаната изложеност на морето информации, (не)рационални ветувања и најави не ги збуни граѓаните дополнително?   Секако, неизбежно се поставува и прашањето околу улогата на медиумите во изборниот процес. Колку, пак, тие успеаја да ги просветлат гласачите, да бидат во нивна функција, да им посредуваат и да им помогнат меѓу изборните пораки, ветувањата и реалноста? Во колкава мера беше обезбедена вистинска објективност и од оние, сериозните, редакции со докажан медиумски авторитет и со катадневен новинарски ангажман? Или, пак, и тие дополнително ги збунија граѓаните, вовлекувајќи ги во таканаречената „спирала на скептичност“?   Едно нешто е да се констатира слободата на изразување што медиумите им ја обезбедуваат на учесниците во изборниот процес, но сосема друго прашање е каква е објективната реалност што им се прикажува на медиумските консументи - граѓаните. Еднаквоста во минутите и секундите, реално, ниту оддалеку не може да ја прикаже вистинската слика на нештата. На граѓаните им треба реална, објективна, информација, а таа честопати изостанува. Имаше ситуации во коишто водителите на некои од програмите во кои се претставуваа кандидатите за општинските функции, едноставно кажано, останаа неми набљудувачи на исказите на учесниците во изборите, партиските кандидати, кандидатите на независните советнички листи или, пак, на независните кандидати за градоначалници. Па, така, на пример, се случуваше водители на дебати да им дозволат на учесниците во изборите Вардар да го ветат за пловен и Скопје да го направат Токио. Во еден таков наплив на фатаморганични ветувања, домаќините на дебатите, новинарите – водители останаа само слушатели на исказите за неостварливите ветувања и проекти. Но публиката, граѓаните, медиумските консументи, токму од нив, од новинарите домаќини и од медиумите организатори на таквите медиумски дебати очекуваа реакција и појаснувања. Очекуваа прашања до ветувачите во насока на реалноста на нивните ветувања. Очекуваа водителите - уредници на дебатните радио и ТВ - емисии да им постават прашање на своите гости за начините на коишто ќе ги остварат своите ветувања. Да прашаат колку пари ќе чини сето тоа, имаат ли општините буџет за толку амбициозни проекти, како ќе ги остварат ветувањата за субвенции за млади, за пензионери и слично. Или, пак, да ги прашаат потенцијалните градоначалници како ќе ги трошат заедничките пари на граѓаните слеани во општинските буџети и дали за тоа ќе се консултираат со сограѓаните, ќе ги проверат ли државните закони и така натаму и така натаму. Фото: pixabay.com Чест на исклучоците, но општо гледано сè повеќе медиуми се оддалечија од улогата на „медијатор“ во поттикнувањето граѓански ангажман. Наместо на прашањата дали и колку ставовите и изјавите на кандидатите „држат вода“, дебатите во нив се сведуваа на арена за маргинализирање на суштинските теми во корист на расправите за „победници и губитници“.  Со таквиот свој пристап, а во името на некаква наводна објективност, новинарството се оддалечи од својата примарна функција, во името на граѓаните, да биде активен учесник и своевиден контролор и брана за нереалните, мегаломански предизборни ветувања на кандидатите за општинските функции. Дали политичарите ја „исконтролираа“ медиумската агенда? Новинарството својот придонес кон изборната агенда го обезбедува со барањето одговори на релација политичари – јавност, односно со фокусот кон теми од јавен интерес. Со тоа на граѓаните им се овозможува да го разберат политичкото опкружување и да се чувствуваат подготвени да ги остварат своите демократски права. Но, да се прашаме уште еднаш, дали ова навистина беше случај кога станува збор за „отсликувањето“ на изборната кампања во медиумите? Различните контроверзни прашања и теми што ги наметнуваа самите кандидати и партиите што ги поддржаа, едноставно, се пренесоа и во медиумите. Притоа, наспроти очекувањата на медиумската публика, во одредени медиуми се забележуваше рамнодушност и отсуство на реакции, дури и при најнебулозните истапи на кандидатите за функции во локалната власт. Забележливо беше отсутството на сериозни дебати околу суштината на процесот на креирање политики. Сè повеќе недостигаше критичкиот осврт, а сè повидлива беше инертноста, наспроти одговорноста кон консументите - граѓаните.  Беше очигледно дека отсуствуваат редакциски договори, подлабока аналитичност и посебно храброст и одважност да се спротивстават на ветувањата од ракав, на оние за кои граѓаните забележуваа манипулации и лаги, а за кои, наспроти очекувањата од јавноста,  новинарството не реагираше. Со препуштање на целиот простор на поканетите по студијата, граѓаните беа уште позбунети. Беа принудени самите да поставуваат прашања по социјалните мрежи за реалната одржливост на ветувањата на кандидатите за општинските функции. Таквата практика кај повеќе медиуми, манифестирана и во ова предизборие, остава впечаток за новинарството како кампањско, пасивно и апатично. Наместо на потребните информации за граѓаните, медиумскиот фокус беше сè поголем врз политичките игри, пресметки и надмудрувања. Освен тоа, и во овој предизборен медиумски интервал, не забележавме обиди медиумите да ја „придобијат“ онаа стандардно непартиска и привидно пасивна и индиферентна публика. Ова особено ако се има предвид дека вниманието кон изборната кампања главно доаѓа од луѓето коишто се веќе вклучени во политичките активности или, пак, оние што будно ја следат политиката. За да можат да донесат вистинска одлука, граѓаните мора да бидат и информирани и едуцирани, а медиумите имаат капитален инпут во тоа. Посебно во разобличувањето на невистините или нереалностите форсирани во изборните кампањи, а сè со цел јавноста да се заштити од погрешните актери на политичката сцена. Во крајна линија, лидерите ги избираме да му служат на народот, но медиумите се тука да ни (по)кажат како тие ќе го прават тоа. Автор: Марина Тунева Насловна фотографија: pexels.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).                                                                                                                

Се менуваат алатките, не и новинарските вредности Идеите за развој или насочување на трансформацијата на новинарството мора да бидат во согласност со професионалните етички стандарди. Сите проблеми на новинарството денес, во својата суштина, повеќе или помалку, се сведуваат на фактот што новите технологии овозможуваат и создаваат опасност етичките кодекси да бидат побрзо, полесно и побрутално кршени. Ова значи дека клучниот предизвик на новинарството не е како тоа да се приспособи на новите технологии само од аспект на бизнис-логика, туку е неопходноста за промените што се неминовни да се подредат на основата на новинарската мисија – заштита на јавното добро и на јавниот интерес. Празни редакции, тешка финансиска состојба, слаба продукција, лош квалитет, ниска додадена вредност на информацијата – генералната слика за македонското новинарство денес тешко дека може да ни ја даде комоцијата што ја имаат странските колеги кога се прават анализите за иднината на професијата и предвидувањата за нејзиниот развој. Факт е дека новинарството е пред сериозни предизвици во светски рамки, но ситуацијата во Македонија е драстична и тоа може да се согледа низ неколку примери. Големата дилема на денешницата – дали социјалните медиуми го уништија новинарството – е актуелна низ целата планета, особено низ демократските општества, каде што слободата на говор и самото новинарство се сметаат за едни од основите на политичкиот систем. Оваа дилема во Македонија е обременета дополнително со штетата од годините на политичка, економска и културна дисторзија на целиот информативен систем. Колапсот на медиумскиот пазар (создаден преку силни политички влијанија, од една страна, и директна државна интервенција со истурање народни пари во приватни медиуми, од друга) ги опустоши македонските редакции. Финансиската состојба предизвикана од овие потреси, но и самиот притисок врз новинарите, предизвика бројот на вработени да се сведе на минимум потребниот за да се одржи еден медиум во живот, но никако не и за да може тој медиум да ја извршува својата вистинска задача – да обезбедува и да обработува квалитетни информации: да информира, да забавува и да едуцира. Се изгуби професионалното новинарство во кое новинарите треба да „специјализираат“ во дадена област, а со тоа се изгубија и самите редакции. Наместо тимови од новинари, кои би покривале конкретни области (култура, образование, здравство, економија, финансии итн.), новинарите се принудени да бидат сестрани, трчајќи по информации од еден до друг сектор, во тешки маки да изградат и да одржат структура на извори и да стекнат сериозно знаење на темата за која известуваат. Ваквите услови за работа, проследени со постојаните политички притисоци од разни центри на моќ, прават новинарството да станува сè помалку посакувана професија. Бројот на студенти што се запишуваат на факултетите по новинарство е поразителен – десетина годишно. Ова е и ќе биде еден од главните предизвици на медиумскиот сектор денес, затоа што без разлика колкумина сметаат дека „секој може да биде новинар“ и дека за оваа професија не е потребно формално образование, ова не влијае само врз квалитетот на медиумските производи, туку зборува и за третманот што самата професија го има во општеството. Ова исто така зборува и за неопходни итни реформи на самото новинарско образование кај нас, каде што дипломата мора да вклучува вештини неопходни за современиот тек на професијата, потребни за денешните редакции. Дефинирање на константите во морето од промени Овие процеси се неопходни за да се биде во чекор со светот и начинот на кој се предвидуваат промените во професијата, во глобална смисла. Проширувањето на интернетот и дигиталната револуција се мотори на огромни промени во новинарството. Интернетот и социјалните медиуми создадоа динамични нови платформи и ја замаглија разликата помеѓу печатењето и емитувањето. Ова, се чини, го имаме разбрано, но битката да се приспособиме додека се актуелни проблемите од погоре, е тешка. Можеби затоа не е лошо да се размисли за чекор во место и дефинирање или враќање на основните постулати на самата професија, кои први и најмногу настрадаа во овие трансформации. Она што сите аналитичари го укажуваат е дека дури и во многу изменетиот новинарски свет, известувањето, на едно најфундаментално ниво, сè уште се однесува на истражување и известување. Новинарството сè уште се базира на додавање контекст, објаснување, заднина и сè друго што може да е потребно за да разбере публиката што се случува во светот и да се трансформира во информирано и ангажирано општество. Интернетот овозможува неисцрпно поле за истражување приказни, но повеќето вести сè уште се базираат на известување од прва рака од примарни извори (некои од нив преку интернет) и преку разговор со луѓе. Техниките за откривање информации се во голема мера исти, без разлика која е крајната идеја или цел за приказната. И техниките за нивна презентација – повторно, без оглед на платформата – сепак бараат организација, јасност на мислата и добро пишување. Со овие елементи на маса и со нивно дефинирање како неопходни константи во бурата од промени, треба да се прецизираат чекорите потребни за осовременување и промена на поимот за улогата и за функционалноста на самите медиуми. Печатот во слободен пад Од ова, се чини, нема бегање. Бизнисот со весници и општо со печатени медиуми е во опаѓање. Во последните неколку децении, дигиталната револуција ги урна повеќето столбови на традиционалниот бизнис-модел за печатење. Сè помалку луѓе купуваат и читаат весници или огласуваат. Ние ги добиваме повеќето од нашите информации онлајн, каде што содржината е секогаш поажурна отколку која било приказна напишана пред 24 часа. Приходите од реклами исто така се драстично намалени. Фото: pixabay.com Главните забелешки за бизнисот со весници е дека тој е бавен, пребавен беше дури и за да предвиди и види какви промени доаѓаат, па затоа и бавно реагираше на нив. Дури и сега, некои печатени медиуми се движат многу побавно од другите во своите трансформации. Оние што се борат да држат чекор најчесто ги реконфигурираат редакциите, давајќи им предност на дигиталните изданија. Се печатат и се продаваат само неколку илјади примероци, а фокусот е на дигиталните платформи и максимизирање на приходите што тие ги носат. Новинарите имаат примарна задача да работат прво на веб-страниците и на социјалните мрежи, а на печатените изданија подоцна... ако остане време. Интернетот е и агент и овозможувач на оваа промена. Тој дава пристап до новата гигантска публика, не само преку веб-страниците, туку и преку Гугл и Фејсбук и другите. Дистрибуцијата низ целиот свет е достапна дури и за најлокалниот провајдер, а трошоците, споредени со тие за печатење, се минимални. Некои експерти се загрижени дека вака се централизира премногу моќ во рацете на релативно мал број глобални технолошки гиганти, чијшто примарен интерес не е новинарството само по себе. Тоа се легитимни забелешки, а и дебатата за тоа како профитот од соработката треба да се подели помеѓу оние што ја произведуваат содржината и оние што ја циркулираат е постојана. Новото новинарство што се појавува може да стане премногу зависно од технолошките компании за пристап до пазарот. Индивидуалните брендови и идентитети може да се изгубат во неразбирливите алгоритми на пребарувачите. Токму затоа, како што пишува, на пример Џонатан Бејкер, „за да бидеме на ниво на задачата што ни претстои, ќе ни требаат енергични млади новинари, кои се целосно „дома“ во дигиталниот простор, а паралелно продолжуваат да ги исполнуваат демократските одговорности на слободниот печат, здравите вредности, правилното однесување и принципиелна практика. Новите новинари треба да ги совладаат основните практични вештини за добро известување: барање сигурни извори, евалуација на информациите и презентирање на она што го научиле на привлечен, ама и точен, професионален и фер начин“. Почитувањето на професионалните начела и на етиката, останува константа што не смее да се менува. Модели на новото време Со овој краток увид во моменталната состојба на медиумскиот пејзаж, кој се карактеризира со недостиг на одржливи бизнис-модели во дигиталната арена и балони на социјалните медиуми, кои шират предизвици за одржување на новинарскиот професионализам, можеби малкумина експерти или аналитичари можат да бидат оптимисти за иднината на индустријата. Но, не е дека такви нема. Фото: pixabay.com Трендот кон медиумска конвергенција во последно време значи дека медиумите, технологијата и мобилната комуникација сè повеќе се испреплетуваат. Додека се движиме во вмрежено општество – каде што повеќе врски и комуникација создаваат нови функции и однесувања – ова треба дополнително да ја забрза дигиталната трансформација во иднината на медиумите и на новинарството. Но, според едно истражувањето на Микаел Торнвел, шведски автор и новинар, ова не значи и нужно лошо. Тоа истражување (https://www.ericsson.com/en/reports-and-papers/networked-society-insights/future-of-journalism) ја анализира иднината на медиумите и на новинарството во дигиталниот свет овозможени од интелигентните мрежи на следната генерација и нуди неколку концептуални совети за правецот во кој вработените во овој сектор (и сопственици, издавачи и вработени, новинари) треба да ја развиваат својата професија. Извештајот, исто така, дава и нови предвидувања за тоа каде се движат медиумите во едно вмрежено општество. Овие предвидувања вклучуваат создавање сосема нови деловни модели, што ќе им овозможат на новинарите подобра работа со ограничени ресурси и да произведат попаметна содржина од досега можната. „Наместо дигитализација на традиционалните медиуми, треба да се појават нови и иновативни форми на новинарство, врз основа на можностите на вмрежено општество. Заборавете на старите правила – дигиталната ера бара поинаков пристап“, пишува таму. А што значи тоа? Персонализирани вести Ова е еден од првите модели што се советуваат. Идните мрежи би можеле да овозможат постојано зголемување на низата насочени, адресибилни и трговски искуства што се мобилни и се преку екран. Иднината на новинарството може да види појава на сè повеќе и повеќе персонализирана содржина, интелигентни алгоритми и робот новинари, како и можност да се „доживеат“ тие вести благодарение на импресивните VR и AR технологии. Во оваа иднина е вклучена персонализирана содржина и паметни алгоритми – додека робот новинари пишуваат за настаните, што медиумите и компаниите инаку не би можеле да си дозволат да ги покријат. Јаху и Гугл веќе со години нудат персонализирани вести, сајтови – каде што содржината на предната страница на секој корисник е приспособена со алгоритам, базиран на параметри и историја на пребарувањата. Пребарувањата за вести исто така варираат според историјата на пребарување. Многу онлајн весници (како што е, на пример, канадскиот „Winnipeg Free Press“) сега нудат персонализирани почетни страници. На пример, читателот заинтересиран за спорт гледа различна насловна страница од некој што следи уметност или литература. Но, она што е интересно е и дека самата статија, исто така, може да се приспособи – на пример, ако медиумот објавува приказна за нов проект во град, читател што живее во близина и кој можеби веќе има одредено знаење за објектот ќе бара некои ситни детали, додека некому од друг град му треба една поопшта слика и повеќе бекграунд. Или извештаи за сообраќајот, на пример: оние што користат метро за да стигнат на работа се заинтересирани за одложувањата што влијаат врз нивната линија, но не за состојбата со линиите во другите делови на градот. Некои скандинавски медиуми одат и чекор потаму, па нудат персонализиран пристап во информирањето на своите читатели нудејќи информации и за нивните хипотекарни каматни стапки. Врз основа на претходните читања, паметен систем би погодил кои делови од приказната кому да му ги претстави. Ова е навистина извонреден пристап. Каде е ризикот? Оваа можност да се разбере секој потрошувач посебно, не може да не ја замагли границата помеѓу новинарството и услугите во иднина. Виртуелна реалност Виртуелната реалност (VR) допрва треба да се избори за својот пат во мејнстрим медиумите, но неколку експерименти во последниве години веќе се направени на темата и покажуваат дека ова ќе биде исклучително интересен и важен процес во блиска иднина. Денес се користи основната VR-технологија за да им се овозможи на читателите „вистинско искуство“ со емисија или вести преку VR-технологија достапна за кој било екран. Една значајна пречка е тоа што VR-очилата се обично скапи или не се со добар квалитет. Сепак, ова може да се промени наскоро (во САД има предвидување дека во медиумскиот сектор ќе бидат потрошени 150 милијарди американски долари на VR до 2025 година). Останува заклучокот дека во просторот за вести, VR-технологијата сепак има потенцијал да ги внесе читателите и гледачите подлабоко во приказна отколку што текст и 2Д слики некогаш би можеле. И дека тој потенцијал допрва ќе се развива. Мали и мобилни редакции Еден поглед на која било традиционалнa медиумска компанија е доволен за да се види дека тоа е една огромна организација со амбиција и ресурси за покривање повеќе области. Национален медиум има редакции што опфаќаат голем простор – од меѓународни вести до уметност. Интернетот донесе промени и на ова. Потрошувачите сега може одеднаш да изберат само спортски вести или само експертски анализи за надворешна политика и веќе не им треба цел спектар, доколку не сакаат. Тие исто така можат да гледаат содржини преку интернет достапни од ТВ-станици низ целата планета. Логиката на интернет-сајтовите се движи во процес што нуди наместо голема организација, што опфаќа голем регион или држава, мали групи известувачи (или еден известувач) кои би покриле многу помала површина. Технологијата го овозможи ова, со ниски трошоци, камерите и паметните телефони се евтини, а обезбедуваат фотографии и видеа со пристоен квалитет. Сепак, мало не мора да значи локално во однос на географија. Многу медиумски компании дури и со еден вработен имаат влијание што продира надвор од дадената околина. Граѓанско новинарство Новинарството не е лесно и не може секој да биде добар новинар. Од друга страна, не постојат правила за тоа што точно го дефинира новинарот како таков. Професијата свесно не е дефинирана со одредено образование или со формална акредитација од која било организација, бидејќи строгата дефиниција може да донесе ограничувања на слободата на говорот. Кога зборуваме за граѓанското новинарство, обично мислиме на некој модерен тренд, но факт е дека тоа постои барем од пронаоѓањето на печатницата во 1440 година. Тоа доби на значење благодарение на интернетот и намалените трошоци за користење веб и мобилен телефон наместо печатење. Денес, низ целиот свет, гледаме како области што беа занемарени од големите медиумски компании со децении, се покриени со граѓанско новинарство. Користејќи мобилни телефони, луѓето можат да снимаат аудиа и видеа што подоцна се користат за известување и/или ги преземаат медиумите. За време на Арапската пролет на Блискиот Исток, граѓански новинари објавија настани што професионалните новинари не можеа (или не се осмелија) да ги покријат.  Главен предизвик за овој тип новинарство е довербата и прашањето – како читателите да знаат кому да му веруваат!? Кога има новинар со голема организација зад него, обично тој се смета за доверлив, бидејќи лесно се лоцира одговорноста. Далеку е потешко да се верува во вистинитоста на приказна објавена од непознати граѓани, особено во време кога дури и големите медиумски организации честопати се измамени од или и самите се извор на дезинформации. Останува да се памети случајот со интернет-страницата iReport на Си-ен-ен, генерирана токму од корисници (публика), кога таму се сподели вест за наводни кардиолошки проблеми на сега веќе покојниот Стив Џобс. Веста се покажа како лажна, но пред да се повлече приказната, цената на акцијата на „Епл“ падна за цели 10 проценти. Заклучок Во вакви околности, ако се додадат тука и длабоките проблеми со продирањето на дезинформациите и преплетувањето на бизнис и на политичките центри на моќ со медиумите, што кај интернет-порталите е Гордиев јазол, бидејќи таму е и потешко да се следи, јасно е дека предизвиците се големи. Точно е дека тука има опасност, како што вели Алан Русбриџер (кој дваесет години помина како главен уредник на „Гардијан“) – за првпат во модерната историја, да се соочиме со перспектива како општествата ќе постојат без веродостојни вести – или како што пишува Џил Абрамсон од „Њујорк тајмс“ дека „се останати уште многу малку места кои добро ги пренесуваат квалитетните вести, или кои воопшто имаат за цел нив да ги произведат“. Но, еднакво точно е и дека развојот на технологијата и продирањето на интернетот нудат и можности што значат полесен и побрз пласман на информацијата до многу поширока публика. Она што е клучно е идеите за развој или за насочување на трансформацијата на новинарството, да се водени од мислата дека мора да бидат во согласност со професионалните етички стандарди. Сите проблеми во својата суштина, повеќе или помалку се сведуваат на фактот што новите технологии овозможуваат и создаваат опасност етичките кодекси да бидат побрзо, полесно и побрутално кршени (во демократските општества тоа е без никакви или со благи санкции). Ова значи дека клучниот предизвик на новинарството денес не е како тоа да се приспособи на новите технологии само од аспект на бизнис-логика, туку првенствено од неопходноста промените што се неминовни да се подредат на основата на новинарската мисија – заштита на јавното добро и на јавниот интерес. Тоа е и ќе биде суштината, без разлика на формата што самата професија ќе ја избере за да опстане, низ годините на воведување нови и нови технолошки алатки за остварување на основната цел – информирани граѓани и обезбедена демократија. Автор: Катерина Синадиновска Насловна фотографија: pixabay.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Живееме во време во кое се залагаме за почитување права и слободи. Но, она што мора да го сфатиме е дека заради одржување рамнотежа на тој систем на права и слободи, секогаш мора да ги знаеме и да ги почитуваме обврските, кои ги имаме како должност кон професијата. Ова е особено важно, затоа што живееме во време што нуди можност секој поединец во дигиталниот простор да биде своевиден медиум. И тоа е убавата страна од придобивките што ги носи демократијата и развојот на дигиталните алатки. Но, тоа никако не значи дека сите ние треба да прифатиме хаос, затоа што слободата не е тоа. Денес често се среќавате со терминот медиумска писменост. Тој значи дека ние како што знаеме да читаме и пишуваме, треба да поседуваме и способност за анализа, односно критички вештини за да може да провериме дали она што е напишано и сме го прочитале, навистина е точно. Секој од нас како дете читал приказни за деца, но во одреден период од својот раст и развој, разбрал дека приказните не секогаш се реалност. Тоа е практично процесот што го минува секој од нас, односно да пишува, да чита и на крај критички да размислува и да анализира. За да можеме да ја разбереме суштината на медиумската писменост, ќе се обидам да го појаснам процесот преку кој се создаваат информациите или пораките што преку медиумите стигнуваат до вас. Кога гледаме некоја вест за некој настан, ние благодарение на медиумот, имаме впечаток дека тој настан се случува, а ние сме дел од него, иако физички не сме присутни на местото и во времето во кое тој се случува. КАКО СЕ СОЗДАВА ИНФОРМАЦИЈА Луѓето што работат во медиумите добиваат одредени податоци. Тие податоци потоа мора да ги проверат. Целиот процес е дел од системот на комуникација во кој податокот станува информација. Многу важно е да разбереме дека медиумите како секој од нас, користат јазик на кој комуницираат. Ако ја сфатиме суштината на јазикот на кој се комуницира, ќе научиме како да се заштитиме од манипулација, односно да не бидеме уловени од некоја кромид вест или дезинформација. Во таа насока, треба да внимаваме на одредени комуникациски „патки“, кои често треба да предизвикаат поголемо внимание. На пример, „шокантно“, „сензационално“ и слично. Фото: pixabay.com Секој од нас треба да е свесен дека информациите што ги има на медиумите, не се и не смеат да бидат пропаганда, туку проверени и потврдени факти, затоа што медиумското право не значи прекршување на туѓите права и слободи. Информациите што како порака ги добиваме преку медиумите, треба да бидат верификувани како точни. Односно процесот на обликување една вест поминува низ проверување на податоците кој, кога, каде, зошто и како. Во тој процес, изворите на фактите се многу важни. За жал, сите ние сме сведоци дека некои информации се прават за да донесат профит или моќ, наместо вистинито да ја информираат јавноста. Да, факт е дека и медиумите како и секоја друга компанија, треба да имаат своја цел за пазарно опстојување, односно да обезбедат финансии. Секој од нас работи за плата. И ова е факт што не треба да биде спорен. Но, клучно е да ја задржиме независноста на медиумите од еден или од малку центри на моќ, затоа што така ќе можат да влијаат врз уредувачката политика, а тоа неминовно води кон дополнително уривање на кредибилитетот. МЕДИУМИТЕ НЕ ТРЕБА ДА БИДАТ АРЕНА, НИ АЛАТКА ЗА НЕЧИИ ИНТЕРЕСИ Демократијата и дигиталните мрежи донесоа цела војска од влијателни личности што сметаат дека се кадарни да создадат вести. За жал, притоа, не се посветува внимание на еден значаен момент, дека постои разлика меѓу факти и мислења. Убаво е да имаш став и мислење, но тоа никако не значи дека твоето мислење е факт од кое треба да се обликува една информација што ѝ се сервира на јавноста преку медиумите. Социјалните мрежи и онлајн медиумите создаваат серија од сцени, кои наликуваат на циркус без пари. Притоа не се внимава на основните професионални начела за кои секогаш се залагаат новинарите. За жал, сите ние сме сведоци дека токму медиумите што се достапни преку интернет, придонесуваат за брзо и ефикасно ширење дезинформации. Тие се користат како алатка за поединци или групи за брза заработка преку привлекување голем број следбеници да отворат атрактивна, непроверена и искривена содржина, која често има елементи на фиктивни податоци. Има и опција во која овој вид медиуми се користат за злонамерна дискредитација на поединци, групи, организации или институции. Овој тип медиуми, без разлика дали се претставуваат преку поединци, групи или анонимни ликови, предизвикуваат огромни штети и на демократските процеси, но и на новинарството. Македонија не е ексклузивен пример во таа насока. Лажните наративи во светот се дел од глобалната информациска војна што живее и опстојува низ цели системи и мрежи. Глобалниот проблем само се пресликува на локално ниво и нам може да ни изгледа дома и многу пострашно. Зошто? Затоа што Македонија во медиумската писменост се наоѓа некаде при европското дно, па оттаму подложноста на дезинформации ја прави и поранлива. Сведоци сме дека групи медиуми преку копи пејст „новинарство“ користејќи ги и социјалните мрежи постојано продуцираат наративи што имаат за цел да ја поткопаат довербата во системот, но ја поткопуваат и довербата во новинарството. Некогаш се тие инспирирани од локални случувања и политички ситуации (избори, пожари, криза, попис), а некогаш од глобални случувања во кои земјава е актер (Преспански договор, Договор со Бугарија, членство во НАТО, почеток на преговори со ЕУ). Не е лесно да се зауздаат ефектите од продукција на лажни вести, особено не во време на новите технологии и социјалните мрежи. Тие неминовно доведоа до сериозна промена во начинот на добивање на вестите, па оттаму електронските медиуми знаат да предничат во трката за информирање, за жал, понекогаш во трката за дезинформирање. Фото: pixabay.com Што можеме да направиме? Ние како новинарска заедница имаме обврска да ги засилуваме професионалните стандарди, особено сега, во време на дезинформативни сценарија. На една лажна вест не можете да одговорите со друга лажна вест. Треба да работиме на саморегулацијата во насока на препознавање на професионалците наспроти непрофесионалците во медиумите. Напорите што ги прави ЗНМ во соработка со Советот за етика во медиумите во Македонија преку создавање на регистарот на професионални онлајн медиуми Промедиа.мк е еден чекор во таа насока. Но тоа не е доволно, потребна е дополнителна професионализација на редакциите, преку реафирмирање на етичноста во работењето. Етичкиот кодекс ги дефинира правата и обврските на новинарите. Тој служи како насока како новинарските задачи да се реализираат на најдобар начин, професионално и одговорно. Се разбира потребна е и изразена искрена политичка волја за кревање на квалитетот наспроти пропагандистичкото новинарство. Но, видете го само Изборниот законик во делот на рекламирање за онлајн медиумите. Не се бара никаков критериум, само тековна состојба не постара од 30 дена. Ова во превод значи дека политичка партија односно поединци можат да основаат десет портали во август, а на нивните сметки да стигнат десетици илјади евра во октомври. И тоа наши пари, на македонските даночни обврзници. Без никакви критериуми, бидејќи партијата е таа што одлучува кому ќе му даде пари. Во регистарот на ДИК сега има 200 онлајн медиуми што чекаат пари од државата. За добар дел од нив не сме ни слушнале дека постојат, а добар дел од нив се дел од тие таканаречени групации што се создадени од политички партии за да можат да водат пропагандистичка војна. И во овој дел од законот мора да има промени. На крајот, да ни биде на сите јасно, професионалното новинарство чини пари. Во услови кога пазарот е мал, комерцијалните рекламери недоволни да го покријат големиот број медиуми, а странските фондови го ограничија интересот во Македонија, треба да се размислува за модел преку кој ќе се поддржи професионалното новинарство, а со тоа и да се стимулираат содржини во интерес на јавноста. Тоа ќе го подигне квалитетот во традиционалното, но и на онлајн новинарството, како предуслов за креирање пазарна сцена во која ќе доминираат кредибилни медиуми, наспроти оние што се создадени за да креираат лажна слика за општествените појави. Автор: Младен Чадиковски Насловна фотографиј: pixabay.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Во демократските општества или, пак, во оние што претендираат да се демократски, новинарството се смета за слободна професија. Што значи тоа во практика и дали секој може да биде новинар? Секој може да каже дека е новинар, но тоа не значи дека ќе биде прифатен од фелата, јавноста и од еснафските здруженија. Кога станува збор за професионални новинари, без разлика дали работат во традиционални или во онлајн медиуми, речиси и да нема дилема, но кога, од друга страна, се злоупотребува новинарството со цел намерно да се влијае врз јавниот дискурс, тогаш новинарството станува пропаганда. Во Македонија има сè повеќе очигледни примери кога лица блиски до политичките партии се претставуваат како слободни новинари или граѓански активисти или, пак, и двете во исто време. Тие објавуваат колумни, даваат лични осврти на важни општествени случувања, а често и јавно се пресметуваат со политички неистомисленици на социјалните мрежи. Новинарите се свесни за злоупотребата на нивната професија од овие поединци, но пошироката јавност, за жал, не ги препознава секогаш овие расипани јаболка во новинарската кошница. Како новинарите и јавноста да се заштитат од натрапниците во оваа професија? Сè додека партиите не се откажат од плаќање на непрофесионалните медиуми, и тоа со јавни ресурси, а истовремено приватните компании не станат навистина општествено одговорни и ги вложуваат своите пари за реклами кај професионалците, а со тоа да го поддржат квалитетното новинарство, граѓаните ќе бидат жртви на дезинформации и на евтини медиумски содржини. Фото: unsplash.com Решението на ова прашање не е едноставно, посебно во услови кога секој може да регистрира домен и речиси без вложувања, да има своја онлајн платформа, без притоа да се почитуваат минималните стандарди за еден медиум. Затоа локалните еснафски здруженија пред две години вложија дополнителни напори да се засили медиумската саморегулација во земјата, преку создавање на регистарот на професионални онлајн медиуми во Македонија. Идејата на Промедиа.мк, како што се нарекува овој регистар, ѝ служи на јавноста да знае кои онлајн медиуми ги исполнуваат минимум критериумите да бидат медиуми, како што се имање импресум и контакт, да се почитува кодексот, медиумот да користи .мк домен, да има јавно објавени ценовници и слично. За разлика од правилата предвидени во Изборниот законик за платената политичка програма во партиската кампања, каде што се бара само онлајн медиумот да е регистриран 30 дена пред пријавата да учествува во кампањата, Промедиа предвидува 12 облигаторни услови и препораки за да може да бидат дел од овој регистар. Поради ова, речиси секој може да се пријави да шири политичка пропаганда платена со парите од граѓаните, но не може секој да биде дел од регистарот на професионални онлајн медиуми. Токму ова ја покажува искрената волја на еснафските здруженија да придонесат во воспоставување некој ред, за разлика, пак, од политичките партии кои преку Изборниот законик оставаат можност да ги корумпираат медиумите и да ги наградат оние „лажни новинари“, кои прават штета на јавниот интерес на сметка на интересот на партиите или на поединци. Приватните фирми што се јавуваат како рекламери имаат сериозна улога во подобрување на состојбата. Тие имаат општествена обврска да се рекламираат во професионалните медиуми, а не во оние што шират пропаганда, па дури и говор на омраза. Тоа е и, впрочем, една од целите на Промедиа – одговорните приватни компании да ги наградат професионалните медиуми, а на долг рок да се маргинализираат оние што прават штета. Дали може да помогне дефинирањето на новинарството со закон? Дефинирањето на тоа кој е новинар, а кој не, може да биде опасна практика, бидејќи им се дава можност на владите да фаворизираат лица што ги промовираат нивните политики на сметка на оние што конструктивно ги критикуваат. Освен ова, дефинирањето на новинарите може да биде и вовед во нивно лиценцирање од страна на владите, со што се нарушува концептот на слободна професија, а со тоа и ризикот да се суспендира правото на слобода на изразување и правото на информирање. Фото: pixabay.com Дел од државите на овој континент се обидуваат да дефинираат со закон што е новинар и таков обид постои и во Македонија во Законот за медиуми од 2013 година. Па, така, според овој закон „новинар е лице што врши активности на прибирање, анализа, обработка, обликување информации што се објавуваат во медиум или има склучен договор со него или е лице што врши новинарска дејност како самостојно занимање (слободен новинар)“. Проблемот со оваа дефиниција е што работата на новинарот се поврзува со работен договор, а законот се однесува на радиодифузерите, па затоа имало и домашна судска практика во минатото, која била на штета на новинарите, зашто дел од нив не биле препознаени од судот. Во меѓународен контекст, еснафските здруженија претендираат да го дефинираат поимот новинарство, а не новинарот. Па, така, според Американскиот прес-институт, новинарството е активност на собирање, оценување, креирање и презентирање вести и информации. Она што е основа за сите кредибилни членски организации на медиумски работници, вклучително и во Македонија, е тоа што имаат јасни правила кој може да биде член, за што одлучува комисија, како што е, на пример, најмалку две години да врши новинарска дејност и при пристапувањето да се обврзе дека ќе го почитува кодексот на етика. Доколку некој е одбиен за членство, не значи дека не е новинар, туку едноставно еснафот во тој момент ценел дека не ги исполнува критериумите да биде дел од професионалниот колектив во медиумскиот сектор. Во јавната комуникација, новинарството окупира мал простор и голем дел е отстапен на содржини поврзани со забава, рекламирање, па и пропаганда, но и покрај тоа, новинарството има исклучителна важност. Преку одговорното новинарство се следи работата на јавните установи и се информираат граѓаните, со што им се помага да одлучуваат свесно на избори, но и за други општествени околности. Затоа, тие што ja имаат привремено власта во едно општество, не можат да одлучуваат кој е новинар, а кој не, бидејќи на тој начин има очигледен конфликт на интерес што би бил на штета на граѓаните. Автор: Драган Секуловски Насловна фотографиј: pixabay.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).    

Доживувањето несреќа или трагедија само по себе е стресно, а сензационалистичкото известување за нив, дополнително ги изложува засегнатите на продолжен стрес и влијае врз нивното психичко здравје како и врз довербата во институциите. Кога ќе се случи загуба на блиска личност, емотивната болка на блиските е голема, а кога случајот ќе се прикаже низ неетичката призма на медиумите, добива уште почувствителна димензија. Загубата на блиска личност, како што вели Натка Пачоска, специјалист по медицинска психологија, европски сертифициран гешталт и семејно-системски психотерапевт, предизвикува чувство на вина и одговорност. Освен ова, многу често, кај повеќето блиски на починатиот, присутна е и лутината, чувството на неправедност, особено кога тој што починал настрадал во несреќа или починал ненадејно. Притоа, вели таа, лутината е многу посилна кога има каде да се лоцира, односно кога има некој што се смета за одговорен за смртта на нивниот близок и лутината е во функција да се исканализира силното чувство на болка и тага поради загубата. – Кога имаме сензационалистичко информирање од медиумите, овие чувства силно се потенцираат и влијаат директно врз менталното здравје на блиските луѓе. Кога ќе се појават при медиумското информирање, или по социјалните мрежи, и снимки каде што се гледа несреќата, трагедијата што се случува во моментот, и притоа се слушаат разни звуци, вресоци, гласови, како што беше во случајот со трагедијата на пожарот во модуларната болница во Тетово, тогаш кај блиските на починатите, меѓу кои има и деца, последиците по нивното ментално здравје може да бидат од многу изразен карактер – вели Пачоска. Таа посочува дека мешавината од емоции како тага, чувство на вина, лутина, страв, чувство на неправда, може да го намали емотивниот капацитет за справување со тешки стресни ситуации и да го замати здраворазумскиот приод кон реалноста, или силно да се потенцира депресивна состојба, анксиозност, панични реакции, деструктивни или автодеструктивни реакции и состојби и слично. Според Пачоска, сензационалистичкиот начин на известување, постојано ги изложува на продолжен стрес лицата што биле изложени на несреќата и завршиле со повреди. Повторно доживување на стресниот настан, како да се случува сега, со што се преоптоварува нивниот емотивен капацитет на адаптација и одбранбениот систем, има силно влијание врз влошување на нивната психолошка состојба и е еден од факторите за развој на пострауматско стресно растројство. Информирањето во случаи на несреќи, мора да биде ослободено од сензационализми Според Кодексот на новинарите, медиумите се должни, особено кога станува збор за информации што се однесуваат на загуби на човечки животи, да го почитуваат член 1 од Кодексот, кој вели: „Новинарот треба да објавува точни, проверени информации и нема да прикрива суштински податоци и да фалсификува документи. Доколку информацијата не може да се потврди, или станува збор за претпоставка, односно за шпекулација, тоа треба да се каже и да се објави. Точноста на информацијата треба да се провери колку што е тоа можно“. При експлицитни фотографии и видеа треба да се внимава на член 8 и член 7 од Кодексот, кои велат дека „начинот на информирање во случаи на несреќи, елементарни непогоди, војни, семејни трагедии, болести, судски постапки мора да биде ослободен од сензационализми“, односно „новинарот ќе ја почитува приватноста на личноста, освен кога тоа е во спротивност со јавниот интерес. Новинарот е должен да ги почитува личната болка и жалост“. Катерина Синадиновска од Советот за етика во медиумите, како главен принцип при известувањето за загуби на човечки животи и информирање во случаи на несреќи и трагедии, го издвојува токму членот 1 од Кодексот на новинарите и посочува да се избегне искушението на сензационалистичкиот пристап во обработка и пласман на информациите. – Нешто што гледаме дека е исклучително тешко во време на експанзија на интернет-портали, кога целта е клик повеќе. Она што исто така медиумите го забораваат е да направат дистинкција помеѓу катастрофа од ваков тип, кога починатите се граѓани што не се јавни личности, или смрт на јавна личност, природна, во некоја несреќа или, пак, самоубиство. За второто има различни ставови на различни новинарски школи околу тоа колку е дозволено, во смисла на објавување фотографии и слично, и каде е границата во почитувањето на приватноста – вели Синадиновска. Таа дополнува дека ставовите на советите за етика од Европа, усогласени преку Алијансата на независни совети за печат во Европа – АИПЦЕ, каде што и СЕММ е полноправна членка, се на линија дека во несреќи и катастрофи, кога страдаат лица што претходно не биле изложени на јавноста преку својата работа, треба да се почитува приватноста и да се внимава на личната болка на роднините. Во врска со известувањето околу трагедијата во Тетово, таа потсетува на нивната реакција со забелешка дека не се почитуваа три члена од Кодексот на новинари, односно членовите 1, 7 и 8, кои се однесуваат на пренесување точни и проверени информации. – Се шпекулираше со бројот на жртви што е забрането при несреќи, а притоа во дадени случаи не се ни кажа дека се тоа шпекулации, се пуштаа сензационалистички фотографии и видеа без да се води сметка за личната болка на семејствата – вели таа. Синадиновска дополнува дека често добиваат пријави за прекршување на новинарските стандарди при известување за загуба на човечки животи, несреќи и трагедии, при што посочува дека секогаш кога имало некаква несреќа, се соочувале со такви поплаки, а секогаш имале и реакција. Бојан Кордалов, комуниколог, специјалист за односи со јавност и нови медиуми, вели дека при овие известувања, треба да се запазат сите принципи на новинарството, особено во делот на заштита на идентитетот на жртвите и интегритетот на нивните семејства. – Особено е важно да преовладува јавниот интерес во известувањето за секоја несреќа, додека, пак, секоја информација мора биде двојно проверена, точна и целосно кредибилна. Со други зборови, неопходно е медиумите да бидат целосно инволвирани и одблиску да го следат текот на истрагата за секоја несреќа, бидејќи токму јавноста што ја застапуваат медиумите е најдобар гарант дека ќе се одвива објективна, непристрасна истрага, целосно во насока на следење на законските и другите правни дејства – вели Кордалов. Тој смета дека, главно, медиумите во континуитет покажуваат високо ниво на свест, стандарди и почитување на сите правила при известувањето за несреќи во Македонија и го посочува случајот во Тетово како пример. Но, сепак, како што вели, понекогаш се добива впечаток дека под влијание на политичките структури, дел од онлајн медиумите напред го ставаат сензационалистичкиот момент давајќи му свесно или несвесно политичка боја на известувањето во вакви кризни ситуации. Сензационалистичкото известување при трагедии и несреќи ја подрива довербата на луѓето во институциите На прашањето дали и институциите, информирајќи, ги запазуваат овие стандарди, Синадиновска цели дека нивните соопштенија честопати се надвор од овие високи стандарди, и тоа не ја загрижува толку, бидејќи, како што вели, тие соопштенија во професионална редакција секогаш ги обработува новинар. – Институциите мора да внимаваат да бидат максимално транспарентни. Кога има катастрофи, мора да има постојан однос со јавноста, прес-конференции или, дури, и отворен прес-центар 24 часа за да се обезбеди институционално информирање и можност за новинарите да поставуваат прашања во име на граѓаните, меѓу другото, и за предизвикување на она што се пушта како официјален став на некоја институција. Тие официјални ставови мора да се остави простор да бидат предмет на новинарски интерес, било да се дообјаснат, поедностават или просто – да се оспорат, доколку се имаат такви новинарски индиции – вели Синадиновска. Таа дополнува дека и да ги немаат надлежните сите одговори во првиот момент, важно е да се исправат пред јавноста и да покажат дека кон несреќата ќе се пристапи со максимална почит на јавноста и на граѓаните и на нивното елементарно право да бидат точно информирани. Кордалов е согласен по ова прашање и вели дека институциите и во овој случај покажаа дека можат и мора да функционираат многу подобро во односот со медиумите. – Во кризна ситуација потребно е реорганизирање во таканаречен кризен систем на информирање, кој подразбира постојано ажурирани информации за медиумите, но и непречен перманентен пристап до сите други информации. Особено важна поука за политичарите е дека не постои информација или вест во вакви околности, која треба да ја споделуваат со јавноста првенствено преку социјалните медиуми. Напротив, патот за информирање на јавноста во вакви кризни ситуации, води првенствено преку медиумите, преку ставање во нивен сервис за навремено, точно, кредибилно информирање на јавноста – посочува тој. Кордалов двели дека сензационалистичките вести и непроверените информации за загуба на човечки животи, за несреќи и за трагедии, врз публиката, јавното мислење, како и врз семејствата на жртвите имаат несомнено негативно влијание. – Првенствено за фамилиите и за другите блиски на жртвите, а дополнително и за емотивно обојување и поделба на јавното мислење. Секоја трагедија или несреќа е голема и непосакувана. Но, дали ќе успееме да извлечеме поуки со цел слична таква да не се повтори во иднина, во огромна мера зависи од начинот на известување, а особено од улогата на политичарите и на јавните институциите, односно од нивниот капацитет и способноста за градење партнерски однос со медиумите – вели тој. Во однос на влијанието на сензационалистичките вести за овие случаи врз публиката, Синадиновска, пак, сподели искуство од последната трагедија, при што вели дека нејзиното сандаче било преполно со пораки од публика згрозена од начинот на информирање, со барање СЕММ да реагира за да се сопре, пред сè, ширењето на неколку крајно експлицитни фотографии на изгорени тела. – Не само семејства или роднините, туку и граѓани беа трауматизирани. Еве, ќе цитирам порака од граѓанин: „Дали полудевме сите во државава? Има ли некој што може да ги симне овие видеа од Фејсбук и од ФБ-страниците на медиумите? Како смее да се објави нешто вакво? Со кој ум? Ова што го видов, ќе остане вечно во мене. Засекогаш. Се нема никаков респект кон починат човек. Знам дека сте новинар и веројатно ќе ги штитите колегите, но ова повредува и трауматизира“ – пренесува Синадиновска. Таа порачува дека доколку медиумот сака да ја покаже големината на катастрофата преку фотографиите, тогаш секогаш има опција деталите да бидат покриени и, во најмала мера, да биде назначено дека станува збор за вознемирувачки видеа или слики. Психологот Пачоска вели дека ваквиот начин на информирање, сериозно ја подрива довербата на луѓето во институциите. – Особено со последните случувања на пожарот во модуларната болница, може да доведе до страв на населението да се лекува во болниците, доцна да доаѓаат на прегледи, а со тоа полесно да се доведе до состојба на проширување на заразата со ковид-19. Исто така, модуларни болници има во повеќе градови низ Македонија, и луѓето заразени со вирусот, кои се во тешка здравствена состојба, може да одбиваат да бидат хоспитализирани поради страв и чувство на загрозеност од условите на сместувањето во нив – вели таа. Според Пачоска, најдобар начин на заштита на засегнатите лица и на населението од влијанието на овие информации, е ограничена изложеност на ваков тип информации, споделување за својата емоционална состојба со стручни лица, или кога се во поблага дестабилизација – со блиски лица, долги прошетки во природа, учење техники за намалување на анксиозноста и стресот. Во однос на превенцијата од последиците од притисокот и изложеноста од јавноста, таа вели дека треба да се обезбеди психолошка помош и поддршка на засегнатите лица. На луѓето и на семејствата што загубиле близок од семејството да им се даде психотерапевтска помош, а на пошироката јавност, преку медиумите, да ѝ се понуди што повеќе позитивни содржини од актуелни случувања на ниво на локална заедница и на национално ниво за да почне да се враќа довербата во институциите. Автор: Ангела Рајчевска   ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).