Војните во киберпросторот Во декларациите на последните неколку самити на НАТО, особено по самитот на НАТО во Лисабон во 2010 година, заклучоците за кибербезбедноста станаа една од неодминливите точки. Безбедноста во киберпросторот денес станува интегрален дел од безбедноста на државите. Дефинирањето на релативно новите „кибер закани и напади“ (cyber threats and attacks, англ.) и стратешкото планирање за заштита од нив, го проширија просторот на воено-безбедносното дејствување од копно, море и од воздух, и на киберпросторот, односно во мрежниот виртуелен простор на новите комуникациски технологии.  „НАТО-сојузниците го препознаваат киберпросторот како оперативно подрачје комплементарно на копното, воздухот и морето. Ова ќе овозможи Алијансата подобро да ги заштити своите мрежи, мисии и операции, со поголем фокус на киберобучувањето и планирањето. Позицијата на НАТО во киберпросторот останува одбранбена, но ова е јасен знак дека Алијансата ја зајакнува својата колективна одбрана во сите области“ (Клучни одлуки на самитот на НАТО во Варшава, 17 февруари 2017 година) Кибернападите се дефинираат како „секаков вид злонамерна активност што се обидува да собере, наруши, негира, деградира или уништи ресурси на информациски систем или да ја уништи самата информација“. Кибертероризмот, пак, е „употреба на компјутерски и мрежни алатки за да се блокираат или за да се исклучат клучните делови од  инфраструктурата на некоја земја, какви што се енергетската инфраструктура, транспортот, функционирањето на владините институции, или, пак, да се присили или да се заплаши некоја влада или цивилното население“. Безбедносните закани преку новите комуникациски технологии вклучуваат различни видови напади врз информациските системи на различни држави, сојузи, институции, компании или други организации. Тие можат да бидат реализирани преку пренесување компјутерски вируси, или т.н. „malware“, во некој систем, преку кражба на податоци, „фишинг“ напади, уништување уреди, блокирање или преземање веб-страници и различни други операции со сериозни последици за инфраструктурата на државите.  Фото: pexels.com Во документарниот филм „Совршено оружје“ (HBO, 2020), базиран на истоимената книга на Дејвид Сенгер (David E. Senger), опишани се неколку од најзначајните киберконфликти од претходната деценија, почнувајќи од нападот на нуклеарните постројки во Иран, нападот на казиното „Sands“ во Лас Вегас од ирански хакери, кибернападот врз компанијата Сони во 2014 година, сè до претседателските избори во САД во 2016 година и наводното руско мешање во овие избори.  Она што се потврдува како тенденција во оваа нова форма на војување е тоа што таа сè повеќе ги пресликува тактиките на конвенционалното војување од времето на двете светски војни и студената војна. Таков, на пример, е приодот на водење т.н. „тотална војна“, односно војување на сите фронтови, така што најчесто овие активности се реализираат преку кибернапади не само врз државната инфраструктура и институциите, туку и преку напади врз самите граѓани, како што беше случај со конфликтите во Мјанмар и во Украина. Tокму во овие случаи употребата на т.н. „интернет-војување“ во голема мера ги вклучи социјалните мрежи, а нападите преку нив имаа за цел да ја поткопаат довербата во институциите, да внесат вознемиреност и страв кај граѓаните или, пак, да мобилизираат групи за учество во различни насилни дејства.  Различните видови напади преку информациските системи во многу земји, постапно ја вклучија и политиката, така што интернет или онлајн-војувањето, стана вообичаен, или конвенционализиран, начин за водење и на политичката борба во овие средини. Партиските активисти и приврзаници, паралелно со јавниот политички натпревар, развиваат различни тајни или полутајни начини во политичката борба: кампањи на говор на омраза насочен кон поединци или групи, политичка мобилизација за протести или други настани, дискредитација на противниците, пласирање дезинформации и лажни вести, како и други контроверзни активности главно преку социјалните мрежи.  Според истражувањето на Оксфордскиот универзитет од 2020 година, докажано е присуство на дезинформациски манипулации во 81 земја во светот. Во овие земји се потврдени активности на барем една политичка партија или организација што ги користи социјалните мрежи за манипулирање на јавното мислење. Вo најголем број случаи станува збор за организирано ширење дезинформации во тек на избори или креирање кризи. Во овој извештај се користи и терминот „кибертрупи“ за именување на политичките онлајн групи, што поблиску ни ја доловува природата на овие операции, и нивна не само политизација, туку и милитаризација на интернетот и на социјалните мрежи.  Има ли кибертрупи во Македонија? Опишаните трендови на агресивна политизација на новите медиуми не ја заобиколија ниту РС Македонија. Како и повеќето други земји, социјалните мрежи во земјава ги поминаа трите фази на нивна (а) популаризација, (б) комерцијализација и (в) политизација. Користењето, на пример, на Фејсбук од повеќе од еден милион корисници од Македонија, на оваа социјална мрежа ѝ дава големо значење не само во забавна или комерцијална, туку и во политичка смисла. Политичките фактори многу бргу го сфатија потенцијалот на социјалните мрежи, а многу членови и „лепачи на плакати“ станаа партиски онлајн активисти. Една од најчестите појави во политичката онлајн борба е употребата на дезинформации и лажни вести. Тие се пласираат на онлајн медиумите или на социјалните мрежи, за да потоа, во зависност од одекот и од реакциите, постапно се прошират на традиционалните медиуми и во реториките на политичките партии. Може да се потврди дека онлајн платформите во голем мера се користат како експериментална комуникациска сфера каде што се тестираат различни полуинформации, дезинформации и наративи, така што оние што добиваат поголемо внимание или реакции, стануваат составен дел од политиките на политичките партии и другите групации.  Фото: pexels.com Главниот фокус на дезинформациите се онлајн медиумите, но поради слабите професионални стандарди и медиумската партизација, голем број од нив често завршуваат  и во електронските и печатените медиуми, без особена проверка или професионално филтрирање. Главните регистрирани активности при користење на дезинформациите во политички цели се: Дискредитација на политичките противници и водење негативни кампањи кон поединци или групи. Зголемување на политичката и на граѓанската поларизација, со цел мобилизација на граѓаните за гласање, учество на собири или протести, одредени кампањи и сл. Зголемување на етничките или меѓуверските тензии за политички цели (на пример, да се обвини некоја страна за национализам или за неспособност во менаџирање кризи). Зајакнување на радикалните политички наративи што повикуваат на бунт, на нетолеранција или други видови отпор. Оспорување политички договори, процеси или планови (на пример, Преспански договор, референдум за името и др.).  Нарушување на слободата и на угледот на професионалното новинарство и на локалните медиуми. Промоција на псевдонаука, суеверија и теории на заговор.   Главни активности на ваквите политички организирани групи се засилување на одредена пропагандна содржина преку планско ширење, кое вообичаено се врши преку масовно објавување, споделување, „лајкување“, коментирање, линкување и сл. На тој начин се креира лажна виралност, популарност, морална паника или чувство на страв. Ваквото организирано дејствување на социјалните мрежи често успева да изврши своевидно „хакирање“ на алгоритмите што ги користат социјалните мрежи и агрегаторите на вести и овие пораки и содржини да ги пласира до пошироката јавност во земјава.  Исто така, клучна активност на социјалните мрежи во политички цели се организираните кампањи на напади врз поединци или групи. Овие активности немаат за цел да бидат во ударните вести, туку во прикриена форма да вршат притисок врз некого. Планските напади се вршат преку исмевање, навредување, директни напади во форма на говор на омраза или други видови вербални напади и притисоци. Нивната цел е елиминирање спротивни или различни наративи и ставови од оние што овие корисници ги застапуваат. За овие цели често се користат преработени податоци од социјалните мрежи или службени документи, а кои можат да бидат врамени, деконтекстуализирани или манипулирани на различни начини („фотошопирани“ материјали, монтирани видеа, креирани мемиња, пораки извадени од контекст и сл.).  Од другите чести техники на директно или на прикриено партиско-политичко дејствување на интернет, може да се напомене и креирањето „ботови“, т.е. лажни профили или налози за ширење онлајн пропаганда. Лажните профили можат да бидат под контрола на некое лице или, пак, да бидат целосно автоматизирани под контрола на компјутерска програма.  Можеме да заклучиме дека новите медиуми стануваат сè поважен фактор во политичката комуникација. Политичкиот натпревар и борбата помеѓу различните политички групи често предизвикуваат сериозни тензии во општеството, при што се користат многу манипулативни содржини и техники. Токму затоа особено е важно да се познаваат овие нови методи на политичко дејствување на интернет, со цел да се заштитиме од нив, но и да овозможиме преку граѓанска вклученост и поддршка во општеството, главен збор да имаат конструктивните политики и толерантната политичка комуникација. Автор: Сеад Џигал Насловна фотографија: pexels.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).    

Сѐ помалку се слушаме едни со други и сѐ повеќе се читаме погрешно едни со други. Важно ни е само да го кажеме своето, а во туѓото забележуваме она што ни се допаѓа или што не ни се допаѓа. Така се затвораме во својот сѐ потесен персонализиран свет, ја задушуваме сочувствителноста кон другите, а ја јакнеме бесчувствителноста. Комуницираме сѐ побрзо и сѐ поповршно. Нашите зборови атрофираат во инстант знаци, а знаците во автоматизирани сигнали. Додадената вредност на онлајн комуницирањето Комуникацијата на интернет и на социјалните мрежи ни овозможува многу погодности. Една од нив е слободно да се изразуваме за различни теми што нè преокупираат. Слободата на говорот и демократизацијата што ја носат овие нови медиуми е навистина важен аспект за нивната популарност и за масовното користење. Дополнително, важно е да се напомене дека тие не само што ни овозможуваат активно да ја практикуваме слободата на говорот, туку и креираат еден нов вид комуникациски феномен. Станува збор за тоа што интернетот и социјалните мрежи ни овозможуваат да искажуваме работи што во други комуникациски околности не би ги направиле, особено не во директна комуникација лице в лице. Новите медиуми имаат свое дополнително влијание и значење, со тоа што поттикнуваат одредени видови комуницирања што вообичаено не ги практикуваме во други ситуации.  Оваа појава во комуникациските науки е позната како „онлајн дисинхибиција“, или еден вид „комуникациско опуштање“, раскинување на стегите на општествените норми, кои обично ни наложуваат како правилно да се однесуваме и да комуницираме. Секако, ова може да има своја позитивна страна, поединецот да се ослободи од притисоците на својата средина, или на другите фактори во општеството, и слободно да го искаже своето мислење. Но, за жал, ваквото комуникациско „разбивање на оковите“, на интернет многу често се користи за мошне токсична комуникација, вербално напаѓање, навредување, нетолеранција и говор на омраза. Интернетот и социјалните мрежи стануваат комуникациски простор каде што сè е дозволено и, што е најважно, не носи никакви сериозни последици. Па, така, луѓето што вообичаено на своите пријатели или соседи им се познати како сосема нормални и мирни луѓе, на интернет можат да станат вербални агресивци што сеат омраза и се расфрлаат со закани.  Ваквите случаи кога корисниците на интернет „се претеруваат во своите слободи“, стануваат сè почеста појава во Македонија. СВР Охрид поднесе кривична пријава против 59-годишно лице од Скопје, поради постоење основи на сомнение за сторено кривично дело „ширење расистички и ксенофобичен материјал по пат на компјутерски систем“. На 6.5.2021, пријавениот коментирал на објава на портал, при што ширел и промовирал насилство и поттикнувал омраза кон група или поединец. Парадоксот на „онлајн приватноста“ Фото: freepik.com Во светски рамки еден од најпрочуените случаи од овој вид е „Twitter Joke Trial“ (Судењето за шегата на Твитер) од 2010 година во Велика Британија. Во текот на студениот бран и острата зима во декември и јануари 2009-2010 година, лошото време блокирало голем број аеродроми во Северна Англија, вклучувајќи го и аеродромот во Јужен Јоркшир. Пол Чејмберс (Paul Chambers), тогаш 26-годишен ерген, планирајќи романтични средби со својата девојка од Северна Ирска, загрижено ја следел состојбата со блокираните аеродроми. Под притисок на целата ситуација и неизвесноста, тој на 6 јануари на својот Твитер-налог напишал, „ако за недела дена службите не го одблокираат аеродромот, тој ќе крене сè во воздух“. Неговиот твит бил забележан неколку денови подоцна од член на менаџментот на аеродромот, по што набргу следувала пријава до полицијата и негово апсење од антитерористичката единица на полицијата. Подоцна против него е поднесено обвинение за „објавување јавна електронска порака со навредлива, недостојна или заканувачка содржина во спротивност со Уредбата за комуникации на Англија од 2003 година“. Во мај истата година Чејмберс е прогласен за виновен со судска одлука и казнет парично во износ од 985 фунти, а во меѓувреме бил отпуштен од работа од локална компанија за автоделови. Како што навел во својата одбрана, Чејмберс признал дека пораката ја напишал во момент на афект и фрустрација и дека немал намера да изврши никаков чин на насилство („Како да имаш лош ден на работа и да кажеш дека ќе го убиеш шефот, не ни помислувајќи дека тоа некој ќе го сфати сериозно“). По долга судска борба и повторени жалби, Чејмберс е конечно ослободен од обвинувањата на 27 јули 2012 година.  Овој пример, како и многуте слични од овој тип, посочува на два важни аспекти на нашето комуницирање на интернет и на социјалните мрежи:  (а) Корисниците имаат чувство дека интернетот е место каде што може слободно да се изразуваат како што тоа го прават во кафуле или на улица. (б) Просторот за непопречена приватна комуникација на интернет и на социјалните мрежи (во своите вообичаени нагодувања и сетинзи), сè повеќе се стеснува. Истражувачите го наведуваат и феноменот на т.н. „парадокс на приватноста на интернет“ (рrivacy paradox, англ.), при кој корисниците имаат чувство дека комуницираат приватно на интернет додека, всушност, нивните пораки се јавни.  Овој случај исто така потврдува дека често нашите онлајн објави можат да имаат крајно несакани интерпретации и реакции. Кога комуницираме со потесен круг контакти, нашата способност да ги предвидиме реакциите и интерпретациите на нашите соговорници е значително поизразена. На интернет, многу често, ова станува речиси невозможно, така што различните толкувања и контекстуализирања на нашите пораки, можат да имаат крајно непредвидливи последици.  Кои се причините за „онлајн дисинхибицијата“? Фото: freepik.com Џон Салер (John Suller, The Online Disinhibition Effect, 2004) ја истражувал подетално оваа појава во онлајн комуницирањето и во својата книга ги наведува следните фактори што ја предизвикуваат „онлајн дисинхибицијата“:  Анонимноста (dissociative anonymity, англ.) како клучна причина за нашето користење на социјалните мрежи како издувен вентил. Под одреден прекар или лажно име цениме дека сè ни е дозволено, особено во вербална смисла. Онлајн его – Чувството дека онлајн сме поинакви од нашето вообичаено „јас“. Затоа, мислиме дека на интернет може да правиме работи што обично не би си ги дозволиле. Интернетот ни дава крилја. Ефект на невидливост – Кога „сурфаме“ на интернет, чувствуваме како да не нè гледаат другите. Читаме вести, гледаме, кликаме и заминуваме. Буричкаме низ нечиј профил на Фејсбук или на Инстаграм, реагираме на различни начини и мислиме дека само ние сме сведоци за сето она што го правиме таму. Можеби помалку и сме свесни дека социјалната мрежа собира податоци за нас, но тоа не го чувствуваме. Асинхрона комуникација – Кога некој во директна комуникација ќе нè праша нешто, се очекува веднаш да дадеме одговор и да реагираме (синхрона комуникација). На интернет не е така. Можеме да одговориме, но често и не мора (seen). Секој комуницира во своето време, одвоено и асинхроно. Секогаш сме ние во центарот на комуникацијата и разговорот, комуницираме во нашето персонализирано време. Онлајн имагинација – Преовладува корисничкото чувство дека интернетот е еден вид комуникациска игра и полуфантазирање. Она што не знаеме за соговорникот или за онлајн контактот, го дополнуваме со сопствени претпоставки и предубедувања, кои ја ползуваат и црпат нашата имагинација.  Минимизирање на правилата на средината – Ако некој не ви се допаѓа онлајн, далеку е полесно да му напишете коментар дека е идиот, отколку тоа некому да му го кажете в лице.  На крајот, може да додадеме дека начините на кои ги користиме социјалните мрежи и интернетот, постапно ја создаваат културата на онлајн комуницирањето. Особено важно е таа, покрај сите нејзини персонализирани и лични употреби, да се развива и како јавно добро, односно активно да ги усвојуваме и да ги користиме правилата за позитивно и толерантно комуницирање на интернет. Ова е многу важно за општеството и за заедницата на која припаѓаме, а новите комуникациски платформи и технологии така можат да бидат места каде што ќе ја збогатуваме и ќе ја подобруваме нашата јавна комуникација. Неводењето грижа за културата на онлајн комуницирањето, само ги охрабрува корисниците да го злоупотребуваат интернетот за лични или себични цели и да преовладуваат негативната и токсичната комуникација. Автор: Сеад Џигал Насловна фотографија: unsplash.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Новите медиуми и новите предизвици Лесната достапност на огромен број информации што ни ја овозможуваат новите технологии, носи многу придобивки што длабински го менуваат начинот на кој живееме. Овие нови погодности секојдневно ги користиме не само за да се информираме за разни теми, туку и за да го осмислиме начинот како да се храниме, облекуваме, лекуваме, како да комуницираме и како да се социјализираме со другите.   Новите технологии, како што тоа постојано се потврдува низ историјата, носат свои нови предизвици и проблеми. Нивниот капацитет да ги менуваат и да ги трансформираат општествата, покрај важната компонента на прогрес, често предизвикуваат и нови типови проблеми или, пак, засилуваат некои дотогаш постојни проблеми, кои можеби не биле толку сериозни.  Главниот проблем при масовното користење на новите технологии е што многу бавно се шири едуцираноста за нивното правилно користење, но и за негативните последици што тие ги носат при нивното користење. Кај новите технологии, кои се резултат на технички иновации и значително инвестирање, во првите фази на нивното ширење и користење доминира пазарниот аспект, односно што повеќе да се продаваат, што помасовно да се користат и да се промовираат сите нивни погодности и угодности. Новите технологии ги креираат новите културни трендови и ги наметнуваат правилата за развој на општествата. Спорадичните негативни аспекти во првите фази на усвојување на новите технологии главно се игнорираат, а тој приод продолжува сè до моментот кога поради сериозноста на новонастанатите проблеми повеќе не е можно да се избегнуваат одговорите и одговорноста за нив.  Фото: unsplash.com Оваа реалност на подредување на едукацијата и етиката во користењето на новите технологии и соочување со новонастанатите проблеми во подоцнежни и развиени фази на компликации, во голема мера го отежнува процесот на справување со штетните влијанија на новите технологии. Далеку потешко е проблемите да се решаваат задоцнето, но сепак како општества мораме да се соочуваме со нив и покрај овие негативни околности. Новите медиуми и старите проблеми Еден од позначајните стари проблеми присутни и кај традиционалните медиуми, а со кои се соочуваме и денес, е наклоноста на медиумите кон негативни вести (т.н. negativity bias, англ.). Известувањата за несреќи, инциденти, војни и други трагедии се видови медиумски содржини што привлекуваат најмногу внимание, а медиумите тоа многу добро го знаат. Обидот на локален руски медиум во декември 2014 година во еден ден да известува само за позитивни настани, довело во тоа неговата публика да се намали за две третини. Драстично зголемениот број медиуми и огромната конкуренција го усложнува овој проблем, така што медиумите денес не само што имаат засилен фокус врз негативни вести, туку често дополнително ги драматизираат состојбите со цел да го привлечат сè подрагоценото внимание на публиката. Ваквата борба за внимание постапно ги наведува медиумите и новинарите постојано да ги поместуваат праговите што е дозволено и „нормално“ за да се пробие одредена вест или содржина до гледачот и читателот. Тенденцијата на планско негативизирање на реалноста, чекор по чекор, води кон стандардизирање на таблоидните техники и кај главните (мејнстрим) медиуми и менување на практиките за тоа како се прават вести и како се информираат граѓаните.  Пренагласената наклоност кон драматизацијата на информативните содржини лесно може да ескалира во масовно ширење катастрофични сценарија, страв и паника кај публиката. Користењето различни тактики за шокирање преку медиумите, наспроти општествено одговорно информирање, носи многубројни негативни последици. Една од нив е значително намалување на довербата во медиумите и во новинарството. Слично како во приказната за овчарчето што од мајтап врескало „волк, волк“ на своите соселани, така и во случајот на медиумите, публиката престанува да им верува дури и тогаш кога ја кажуваат вистината. Вториот сериозен проблем е што засилениот негативизам и таблоидизација на негативните вести во медиумите, според редица истражувања, предизвикува зголемен стрес и депресија кај публиката. Поголемата изложеност на медиумските известувања за негативни настани и трагедии, неколкукратно го зголемува ризикот од овие здравствени проблеми. Медиумите стануваат еден од главните извори на стрес за граѓаните. Засилените чувства на несигурност и страв, често предизвикани од начинот на кој медиумите информираат за важните настани, предизвикуваат два главни типа последици: (а) постапно губење на способноста рационално да се толкуваат информациите, (б) исклучување од медиумите и свртување кон други алтернативни начини за информирање, какви што се, на пример, дискусиите на социјалните мрежи. Ова понатаму директно води дел од медиумската публика да се обидува да ги разреши своите дилеми за општествените реалности преку верување во различни апокалиптични наративи и теории на заговор. Губењето на довербата во медиумите, не е единствениот предизвикувач на верувањето во теории на заговор, но секако е еден од најважните фактори. Помеѓу падот на довербата во медиумите и зголеменото влијание на теориите на заговор постои одредена динамика и поврзаност, која допрва подетално треба да биде истражувана. Дополнително, за приклонувањето кон конспирациите и апокалиптичните наративи придонесува недовербата во медиумите и нивниот засилен негативизам. Во неможноста на публиката во тоа море од конфузни вести рационално да ги толкува информациите за настаните, истражувачите посочуваат уште еден практичен проблем, кој го нарекуваат „неможност да се процесираат сложености“ (IPC – Inability to Process Complexity, англ.). Треба да се додаде дека чести се случаите каде што негативизмот во медиумите е поврзан и со ширењето лажни вести. Станува збор за известувања кога медиумите знаат дека објавуваат дезинформација, но сепак сметајќи на реакциите на публиката, која е наклонета кон негативни вести, тие ја пласираат во јавноста во чисто манипулативни цели за привлекување внимание, кликови или предизвикување несигурност во јавноста. „Негативизмот“ на новите медиуми Според многу истражувања, медиумската култура на корисниците од традиционалните медиуми во голема мера се рефлектира на начинот на кој тие ги користат и новите онлајн медиуми. Наклоноста кон негативноста е доста проширена и на социјалните мрежи, до тој степен што голем број од корисниците нив ги доживуваат како издувен вентил каде што, под велот на анонимноста, без значителни директни последици и без лична одговорност, можат да ги разгласат своите ставови и фрустрации за проблемите со кои се соочуваат. Погоре цитираните истражувања покажаа дека негативните информации имаат трипати поголема веројатност да бидат кликнати споредено со позитивните информации. Исто така, алгоритмите на социјалните медиуми се дизајнирани да ги максимизираат негативните сигнали што е највидливо кога станува збор за сензитивни општествени теми. Во вакви случаи алгоритмите молскавично ги шират негативните информации, кои можат да бидат штетни за способноста на институциите да креираат политики прифатливи за сите, поради тоа што социјалните медиуми целосно го поларизираат јавното мислење. Токму во оваа смисла, виралното ширење на негативните информации на социјалните мрежи се покажува како ефикасно оружје за напаѓање на авторитетот на институциите и на властите, но цената за ова често е преголема, затоа што како последица на ваквите негативни кампањи неповратно се губи довербата во системот и во институциите општо, како и во институционалното спроведување на правото, јавниот интерес, па дури и науката. Исто така, истражувањата потврдуваат дека негативните онлајн информации имаат поголема штетност отколку информациите примени преку традиционалните медиуми, телевизијата, радиото и печатот. Социјалните мрежи, и новите медиуми генерално, се различни од традиционалните медиуми според тоа што нивните корисници далеку поактивно ги следат и ги избираат содржините што ги примаат, што повратно влијае врз тоа негативните информации врз нив да имаат посилен ефект. Ваквиот засилен ефект истражувачите го припишуваат на поголемото количество на визуелните содржини и материјали на интернет, како и можноста за поголема изложеност на публиката бидејќи корисниците можат повеќекратно да ги гледаат снимките и фотографиите и да влегуваат во различна интеракција со нив. Кумулативно, ова може да го обликува светот во перцепцијата на публиката, далеку пострашен, отколку што тој навистина е, односно доведува до појава на „когнитивна дисторзија на реалноста“. Според анализите, корисниците на социјалните мрежи се понаклонети да објавуваат написи со негативна содржина, за која од своите онлајн контакти добиваат поголема поддршка и побројни споделувања. И конечно, значаен фактор кај новите медиуми што придонесува за овие негативни појави е т.н. пре-информирање (information overload, англ), односно преголемо консумирање информации во текот на одреден период. Иако оваа појава на преголема или предолга изложеност на информациите е присутна и кај традиционалните медиуми, особено во Македонија, сепак на интернет таа има уште поголем опфат кај публиката, а со тоа се засилуваат и штетните последици. Може да се заклучи дека ориентацијата на традиционалните медиуми кон негативни вести станува далеку посериозен проблем кога истите практики се применуваат во новото дигитално медиумско опкружување. Новите медиуми значително ја засилуваат негативната наклоност. Одликите на новите медиуми да се шират молскавично негативните информации, да се влегува во интеракција со нив, да се прегледуваат неколкукратно, го засилуваат нивниот штетен ефект. Здравствени компликации, изразен цинизам, губење на чувството на емпатија, до неповратно губење на довербата во медиумите и во институциите, се само некои од најсериозните проблеми што ги потврдуваат истражувањата. Недовербата во науката, медицината, вакцините, се исто така некои од придружните појави на овие сложени појави. Негативизмот на новите медиуми олеснува креирање и ширење катастрофични сценарија (т.н. doomscrolling, англ.), односно апокалиптички наративи за крај на светот, што беше мошне забележливо во текот на пандемијата со коронавирусот.  Фото: unsplash.com Новинарите и професионалните медиуми треба да бидат свесни дека трката во шокирање на публиката има далекосежни негативни последици, како за нив, така и за општеството. Краткорочно тие можат да донесат одредени посакувани реакции и да привлечат внимание, но долгорочно со ваквите практики, медиумите ја сечат граната на која самите седат, односно ја загрозуваат довербата без која не е можно нормалното информирање. Во светот што функционира во 24/7 информативни циклуси, потребно е да бидеме свесни за особеностите на новиот медиумски систем и за различните дисторзии и недостатоци што тој ги наметнува. Автор: Сеад Џигал Насловна фотографија: unsplash.com ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

За многу лица со попреченост, нивните семејства, професионалци и активисти што работат на подобрување на човековите права на лицата со попреченост, промената на јавните перцепции и разбивањето на предрасудите кон лицата со попреченост спаѓаат во  приоритетните области за дејствување. Основата на ваквиот став е јасна: доколку сакаме на попреченоста да се гледа како на тема од човековите права, мораме континуирано да придонесуваме за афирмирање и за прифаќање на основното право на лицата со попреченост да живеат во рамките на заедницата и целосно да учествуваат во нејзиниот социјален, културен, политички и економски живот. Согласно со Конвенцијата на ОН за правата на лицата со попреченост, потребна е национална политика и стратегија за подигање на свеста за попреченост, со цел спречување и борба против дискриминацијата, стигмата и стереотипите со кои се соочуваат лицата со попреченост. Подигањето на јавната свест за правата на лицата со попреченост и промена на начинот на кој другите ги перципираат лицата со попреченост, во голема мера зависи од начинот на кој медиумите ги портретираат лицата со попреченост и известуваат за прашањата што се поврзани со нивните човекови права. Медиумските содржини се значаен извор на информации за клучни социјални и општествени теми. Градењето ставови, кои понекогаш  можат да преминат во стереотипи и предрасуди, честопати се резултат на преносот на информациите и знаењето преку медиумите. Оттука, улогата на медиумите е круцијална во формирањето на јавните перцепции и затоа е многу важно сите други чинители да ги поддржат медиумите во намалување на дискриминацијата наместо нејзино предизвикување или поттикнување. Во отсуство на квалитетно известување, перцепцијата за лицата со попреченост и за нивните потреби останува доминантно субјективна и подложна на предрасуди, а со тоа често и контрапродуктивна. „Невидливоста“ на лицата со попреченост во медиумите го спречува нивното вистинско учество во јавниот живот и целосното практикување на нивните човекови права и на социјалната инклузија. Сето ова произлегува од анализата за застапеноста и начинот на известување на медиумите за лицата со попреченост „Попреченоста во медиумското известување – огледало на општествените перцепции“, спроведена во рамките на проектот „Попреченоста е прашање на перцепција“, кој заеднички го реализираа Институтот за различности во медиумите, Македонскиот институт за медиуми и Националниот совет на инвалидски организации на Македонија. Истражувањето комбинираше мониторинг на медиумски содржини и интервјуа со релевантни претставници на државни институции, граѓански организации на лица со попреченост, самите лица со попреченост и новинари и претставници на медиуми. Целта беше да се истражат ставовите, искуствата и постојните практики на соработка меѓу различните актери, да се дадат предлози за унапредување на механизмите на соработка меѓу нив и на тој начин да се придонесе кон поголема застапеност на лицата со попреченост во медиумите. Главни наоди од истражувањето: Темите што се важни и се поврзани со лицата со попреченост се недоволно застапени во медиумскиот простор, иако е забележлив напредокот во ова поле. Недоволна подготвеност на медиумските работници да известуваат на теми за лица со попреченост, недоволна информираност и непознавање на спецификите на прашањата поврзани со лицата со попреченост. Граѓанските организации генерално немаат развиено доволно капацитети за соработка со медиумите, немаат развиени механизми и алатки за работа со медиуми и новинари, а исто така честопати им недостасуваат човечки ресурси. Недоволна соработка помеѓу медиумите и организациите на лицата со попреченост и непостоење стратешки пристап во градењето коалиции што ќе придонесат за подобри резултати во однос на видливоста на лицата со попреченост во медиумите, а со тоа и делување врз општата јавна свест. Препораки од анализата: Во медиумите и на македонски и на албански јазик бројот на прилози и текстови што се однесуваат на лицата со попреченост е недоволен и треба да се зголемува, особено кај поединечни медиуми. Покривањето на темите поврзани со лицата со попреченост треба значително да се подобри и во однос на квантитетот и во однос на квалитетот, особено кај медиумите на албански јазик. Темите што ги засегаат лицата со попреченост најчесто се покриени преку вести, извештаи и социјални стории, поретко преку подолги, аналитички жанрови. Потребен е поголем новинарски ангажман и поголема иницијатива на новинарите во идентификувањето теми поврзани со лицата со попреченост и нивно конзистентно покривање, сѐ до иницирање реакции од институциите и разрешување на евентуалните проблеми.  Медиумите сѐ уште употребуваат застарена терминологија, како лица со посебни потреби, лица со инвалидитет, инвалидни лица, инвалиди, лица со хендикеп, наместо лица со попреченост, што е најсоодветен и општествено прифатен назив. Потребно е да се подига свеста на новинарите и на уредниците за употреба на коректна терминологија во однос на лицата со попреченост, а граѓанското општество треба да пружи поддршка во овој процес. Лицата со попреченост ретко се сретнуваат како соговорници во новинарските содржини, а особено кај медиумите на албански јазик. Слична е ситуацијата и со граѓанските организации што ги застапуваат овие лица, или, пак, кои имаат некаква експертиза поврзана со лицата со попреченост. Новинарите треба да вклучуваат повеќе извори во подготовка на приказните што се однесуваат на лицата со попреченост за да се обезбеди афирмативно потенцирање на експертизите на лицата со попреченост. При известување за лицата со попреченост, новинарите треба да го поттикнуваат дискурсот на „нормализација“ во однос на овие теми. Ова подразбира известување не само во случаите кога треба да се истакнат проблеми, предизвици или достигнувања на овие лица, туку преку примена на принципите на „инклузивното новинарство“ тие треба да бидат вклучени во различни теми и содржини што ги продуцираат медиумите. Медиумите треба да ја претставуваат различноста во рамките на темите што се однесуваат на лицата со попреченост, а особено на жените и децата со попреченост, како и на повеќекратно маргинализираните групи, какви што се припадниците на етничките групи со попречености. Ова придонесува кон тоа на овие граѓани да се гледа како на некои што имаат еднакви права и потреби како и другите.  За да се подобри новинарскиот и медиумскиот пристап кон темите што се однесуваат на лицата со попреченост, потребно е медиумите да отстапат поголем простор во своите програми за емитување теми, вести или информации што ги опфаќаат лицата со попреченост. Новинарите треба да имаат пристап кон лицата со попреченост од аспект на принципите на еднаквост и инклузија во сите сегменти од општественото живеење, а не врз основа на сожалување и милосрдие. Медиумите треба повеќе да ги презентираат можностите и капацитетите на лицата со попреченост, а проблемите со кои тие се соочуваат, треба да се насочуваат кон барање одговори и решенија од институциите, граѓаните и јавноста. Медиумите треба да обезбедат пристапност за лицата со попреченост во своите објекти. Уште поважно е медиумите да овозможат пристапност на своите содржини во формати што се погодни за лица со различен вид попреченост. Треба да се организираат повеќе сеопфатни и континуирани обуки за новинари, на кои тие суштински би се запознале со проблемите, предизвиците, правата и општо со областа што се однесува на лицата со попреченост. На тој начин би се овозможило практикување на инклузивното новинарство во редакциите, преку кое би се унапредила и општата слика и прифаќањето на лицата со попреченост во општеството. Темите поврзани со маргинализираните групи, вклучително и лицата со попреченост, треба да станат дел од наставните програми на факултетите за новинарство, со цел идните новинари поблиску да се запознаат со областа. Во оваа насока може да се поттикнува соработката меѓу факултетите и граѓанските организации, чии претставници може да пренесат знаење, експертиза и да предложат ресурси од оваа област. Соработката меѓу медиумите и граѓанските организации треба дополнително да се унапредува и да се развива, преку различни механизми и активности. Медиумите можат да генерираат теми, идеи, експертиза од граѓанските организации, на кои, пак, медиумите им се потребни за да можат подобро да се промовираат, да ја претстават својата работа, своите членови, заложби и иницијативи. Потребна е почеста комуникација, но и почест и „поагресивен“ настап на организациите што ги застапуваат лицата со попреченост преку медиумите, во обидите да се изборат за реализација на барањата за подобрување на правата и положбата на овие граѓани, бидејќи медиумите можат да придонесат одредени прашања побрзо да бидат разгледани и разрешени од политичарите. Објективно информирање е од исклучителна важност во тој процес. Очигледно е дека граѓанските организации на лицата со попреченост, заедно со медиумите, се важни актери во процесите на демократизација и во создавањето на инклузивни општества за лицата со попреченост. Имајќи ги предвид специфичните улоги на организациите и на медиумите, од суштинско значење е тие да ги здружат силите и да воспостават меѓусебна соработка, со цел да се зголеми влијанието врз ставовите на јавноста кон лицата со попреченост. Сепак, оваа соработка е честопати проблематична и како да постои врска што недостига, што всушност претставува недоволно разбирање и несоодветна комуникација меѓу граѓанските организации и медиумите и обратно. Надминувањето на овој јаз во разбирањето и зајакнувањето на соработката меѓу граѓанските организации и медиумите може да се оствари единствено преку одржување отворена, инклузивна и континуирана дебата меѓу граѓанското општество, медиумите и институциите. Тоа може да се постигне преку јакнење на капацитетите на новинарите за покривање на граѓанските теми и нивна поголема иницијативност за вклучување на граѓанскиот сектор во информативните рубрики, а од друга страна, треба да се зајакнат и капацитетите на граѓанските организации за комуникација со медиумите и да се охрабрат да бидат погласни и проактивни во нивниот пристап кон медиумите. Дополнителни препораки и насоки за унапредување на соработката помеѓу граѓанските организации и медиумите, како основа за подобрено медиумско известување за лицата со попреченост, може да прочитате тука. Автор: Владо Крстовски,Национален совет на инвалидски организации на Македонија   Насловна фотографија: unsplash.com ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

  Како најчесто се информираме? Во еден од претходните написи напоменавме дека бројот на граѓаните во Македонија кои се информираат онлајн е во постојан пораст и се доближува до телевизијата, која со приближни 75% сѐ уште е прв медиум за информирање во земјата. Исто така, нешто повеќе од 50% од корисниците на интернет го користат за информирање и за читање вести, додека кај испитаниците од 15 до 29 години дури 85% од нив се информираат онлајн.  За оваа возрасна група, пак, 96,2% користат социјални мрежи, а останатите групи граѓани тоа го прават во дијапазонот од 70-90%. Најкористена социјална мрежа во земјава е Фејсбук со над 1 милион корисници, по кој следува Инстаграм со повеќе од 700.000, додека бројот на корисници на Твитер е нешто над 60.000. Трендовите се повеќе од очигледни. Онлајн информирањето е во пораст и се очекува во догледна иднина да биде примарен извор за вести што ќе ги диктира навиките на корисниците.  Секако, со бројките секогаш треба да се биде претпазлив. Иако тие најчесто во јавноста се презентираат и се толкуваат како непобитни факти, бројките и статистиките треба да ги примаме внимателно и да ги разбираме како контекстуални квантитативни индикатори за процесите, а не како факти доволни сами за себе. Во таа смисла, овие бројки и тенденции треба да се објаснат поблиску и да се контекстуализираат. Дали социјалните мрежи се добро место за информирање? Од онлајн начините за информирање треба посебно да се издвојат два типа на т.н. „трансмедиуми“, односно медиуми што „влијаат врз тоа истата содржина да зазема поинакви форми и комплементарни верзии“. Овде станува збор, пред сè, за онлајн платформите, кои собираат информации од повеќе извори и ги прават полесно достапни до корисниците, какви што се социјалните мрежи (Фејсбук, Твитер, Инстаграм и др.) и агрегаторите на вести (на пример, Google news, Time.mk, Grid.mk, Fax.al и др.). Нивната подобрена достапност се огледа во поголемиот број информации на едно место, тематска организираност, можност за персонализација (односно избирање што да следиме) и можности за интеракција (коментирање, „лајкување“, споделување итн.). Ова се само некои од главните причини што влијаат врз тоа социјалните мрежи и агрегаторите да се користат сè повеќе за директно информирање. Фото: unsplash.com Од другите причини треба да се напомене и дека социјалните мрежи, на пример, нудат зголемен досег на информациите и на вестите до публиката (т.н. „reach“, англ.). Најголемите социјални мрежи, какви што се Фејсбук, Јутјуб, Твитер, ТикТок и други, се несомнено најголемите медиумски платформи денес. Само Фејсбук има повеќе од 2,5 милијарди корисници, Јутјуб приближно 2 милијарди, Инстаграм 1 милијарда, Твитер над 300 милиони итн. Овие комуникациски платформи имаат опции за отворени објави, така што за да следите нешто на нив, не мора да бидете регистрирани корисници, доволен ви е само директен линк, или т.н. вградена (embedded) содржина на некоја веб-страница. Ова значи дека социјалните мрежи во најголем дел овозможуваат публика од над 4 милијарди луѓе што имаат пристап до интернет. Споредено со публиката што пред нив ја имале највлијателните медиуми, ова се неспоредливи бројки што потврдуваат дека навистина станува збор за информативни гиганти.  Ако, на пример, се одлучите да се информирате само од социјалните мрежи, кои се клучните одлики што треба да ги знаете токму за ова? Погодностите се многубројни. Социјалните мрежи нудат информации во секој дел од денот и ноќта, во форма на брзи и свежи информации од секој дел од светот, без просторни ограничувања. Можете да избирате кои информации ќе ги следите, од кои корисници и објавувачи, да имате интеракција со нив и лесно да им ги препорачувате на своите онлајн контакти. Сепак, кон овие многубројни предности, треба да се напоменат некои дополнителни особености, или ефекти на социјалните мрежи, кои се мошне важни за квалитетот на информирање преку нив: Ефектите од посредството на алгоритмите Кога сте поврзани со некој онлајн контакт на социјалните мрежи или сте претплатени на некоја страница, нивните објави не стигнуваат до вас хронолошки или, пак, целосно. Социјалните мрежи ви даваат ограничен број профили од кои можете да ги добиете сите објави (на Фејсбук, на пример, бројот на т.н. блиски контакти е 10) и тие да бидат приоритетизирани за прикажување. Во поголемиот дел, алгоритмите на социјалните мрежи одредуваат само дел од објавите на вашите онлајн контакти што го пренесуваат до вашиот „feed“ или „timeline“. Ова тие го прават во зависност од многу варијабили поврзани со тоа како ги користите овие мрежи (на кои објави стискате „лајк“, кому коментирате, кои објави ги споделувате и др.). Од сите можни фактори за селекција што да се прикаже на вашите „фидови“, предност му се дава на т.н. „engagement“, односно интерактивност на некоја објава (колку корисници влегле во интеракција со неа преку допаѓање, коментирање, споделување и сл.).  Фото: unsplash.com Во таа смисла, социјалните мрежи фаворизираат содржини што поттикнуваат интерактивност и вклученост (engagement). Според анализите, содржините што резултираат со најголема „вклученост“ се содржини што целат кон нашите најсилни психолошки реакции поврзани со нагони, стравови и различни емоции. Па, така, одредена провокативна содржина има далеку посилен потенцијал за „engagement“ отколку некоја позитивна вест за образованието, да речеме. Ваквите содржини се фаворизираат од алгоритмите на социјалните мрежи и почесто се прикажуваат на профилите на корисниците. Најчесто тоа се раздразнувачки содржини што полесно се прошируваат низ интернетот. Можеме во овој дел да заклучиме дека социјалните мрежи како средство за информирање имаат вградена „пристрасност“ (т.н. bias, англ.) кон провокативни содржини и информации. За оваа нивна одлика мора постојано да бидеме свесни и внимателни ако доминантно или исклучиво ги користиме за информирање. Ефектите на „гласните малцинства“ Веројатно сите сме се сретнале со новинарските изрази во вестите како, на пример, „горат социјалните мрежи“, или пак, „граѓаните бесни на социјалните мрежи“. Во овие случаи станува збор за некоја „жешка тема“ што циркулира на интернет и на социјалните мрежи, во кои корисниците жестоко реагираат, критикуваат, се бунтуваат за нешто и слично. Дел од нив навистина се „вирални“, односно масовно се шират на интернет и имаат големо влијание за тоа какви ставови се формираат во јавноста за некоја тема. Но, статистичките анализи покажуваат дека еден важен дел од т.н. жешки теми на социјалните мрежи се резултат на активности на т.н. „гласно малцинство“ (vocal minority, англ.).  Оваа појава се објаснува како „создавање врева за одредена тема на релативно помал број влијателни корисници на социјалните мрежи“. Секако, гласот на помалите групи треба да биде слушнат во општеството, но овде станува збор за можноста што ја даваат социјалните мрежи да се „крене прашина“ за некоја тема од помали организирани групи на интернет, кои креираат своевидни кампањи или планска дисеминација на информации со некоја претходна цел. Најчесто тука станува збор за политички или економски мотивирани „вирализации“ на некоја тема или информации што треба да предизвикаат одредена реакција во јавноста, или пак, едноставно да препокријат некоја друга актуелна тема, или, како што обично велиме, да ја дефокусираат јавноста. Пред да реагираме на вакви содржини, треба да провериме дали можеби станува збор токму за ваква појава што често може да доведе до манипулативно креирање некаква хистерија во јавноста. Ефектите на „граѓанското информирање“ Една од одликите на новата информациска доба е што секој од нас, како корисник на социјалните мрежи, може потенцијално да стане „медиум“. Обичен профил на Фејсбук, на Инстаграм или на Твитер во дадени околности може да стане извор на информации од голем интерес на јавноста. Таков, на пример, беше случајот со дотогаш анонимниот корисник на Твитер, Сохаиб Атар (Sohaib Athar), кој во 2011 година во текот на операцијата за пронаоѓање на лидерот на Ал Каида, Осама бин Ладен, беше еден од главните извори за информации на глобалната јавност само затоа што живееше блиску до станбениот објект во кој се криел Бин Ладен. Ваквите информации на сведоци, граѓани, односно „обични“ корисници на интернет имаат своја информациска вредност, но не треба да заборавиме дека станува збор за луѓе што не се професионалци за информирање. Иако нивните објави се драгоцени и често валидни, нив секогаш треба да ги земеме со претпазливост бидејќи кај нив многу полесно се протнуваат грешки и различни видови субјективност или пристрасност. Советот на стручњаците за овој тип појави е дека тие можат да се следат и да бидат придонесувач во нашето информирање, но препораката е секогаш нивните информации да се проверат или да се споредат со други извори на информации, а потоа да се донесе став или заклучок. Ефектите на ехо-коморите Интернетот и социјалните мрежи ја децентрализираат и ја демократизираат информациската мрежа што ја користиме. Секој од нас од изобилството информации има избор кои од нив да ги следи и на кои да им верува. Ако во овој процес на избирање што да следиме и кому да му веруваме не сме внимателни, лесно може да се случи да следиме само еден мал дел од информацискиот спектар што ни се допаѓа и со кој се согласуваме. Социјалните мрежи за ваквото персонализирање што да следиме, ни дава извонредно голем број алатки: блокирањето, криењето или „придушувањето“ на одредени профили (hide, mute), приспособувањето на алгоритмите што ни сервираат објави само од еден дел од изворите, директно препорачување одредени содржини и слично. Ваквото персонализирање или нагодување ни угодува со тоа што ги исклучува мислењата што се спротивни на нашите и нѐ „поштедува“ од непријатноста на несогласувањето со нашите погледи. Но, крупен недостаток на ваквото угодување е што се опкружуваме себеси само со мислења и ставови што се блиски на нашите и постапно се исклучуваме од пошироката и пообјективна општествена реалност. Исто така, овој т.н. феномен на ехо-коморите многу влијае врз поларизацијата во општеството и во социјалната средина во која живееме. Во ситуации кога не можеме да ги избегнеме туѓите поинакви ставови, на пример во автобус, такси или при пазарување, директно сме соочени со предизвикот како да реагираме, овој пат без заштитниот филтер на социјалните мрежи. Искуството покажува дека најголем дел од корисниците на социјалните мрежи во вакви ситуации реагираат бурно и емотивно, по инерција на комуникациските навики од интернет, така што далеку потешко им е да развијат дијалог во директната комуникација, преку кој би ја разбрале позицијата и ставовите на соговорникот со различно мислење.   Фото: wikipedia.org Ова се само неколку од важните особености на социјалните мрежи како средство за информирање. Тие ни покажуваат дека овие платформи иако се извонредно богати со информации и содржини, сепак имаат свои недостатоци што можат да влијаат негативно врз тоа како квалитетно се информираме.  Во таа смисла мора да се биде претпазлив на кои извори и информации од социјалните мрежи им се верува, а стручњаците препорачуваат информирањето од нив секогаш да се комбинира со други извори на информации. Да, секако е драгоцено да проследиме некоја објава од протест, на пример, на некој учесник, но овие информации е препорачливо да се проверуваат и да се споредуваат со други извори, како, на пример, извештаи на професионалните новинари, потврдените информации од институциите, мислењата на стручните лица и слично.  И секако да не заборавиме дека често социјалните мрежи се одлично средство за информирање, но уште подобро средство за дезинформирање. Автор: Сеад Џигал   Насловна фотографија: unsplash.com ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Медиумите имаат клучна и општествено одговорна улога во промовирањето на родовата еднаквост, во деконструкцијата на родовите стереотипи, како и во идентификувањето и превенирањето на родово базираното насилство. Различни извештаи на релевантни граѓански организации и институции со години укажуваат на недостигот од урамнотежена родова застапеност во медиумското известување во Северна Македонија, што особено стана видливо во текот на пандемијата во 2020 година. Гласовите на жените, како и на многу маргинализирани групи, се изгубија во напливот на информации и дезинформации поврзани со пандемијата и со политичките настани, кои доминираа на медиумската агенда. Така, истражувањето на Инстотутот „Преспа“, спроведено во 2020 година, покажува дека жените во улога на експертки сочинувале помалку од 20% од вкупниот број соговорници во дебатните емисии на седумте телевизии на национално ниво, а разликата особено била видлива на теми како што се домашна и надворешна политика, економија, образование и социјални прашања или здравство. Анализата, пак, на Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги, спроведена во текот на изборната кампања во 2020 година, утврдила дека во дневно-информативните емисии на седумте национални телевизии во кои биле анализирани 1.378 прилози за изборната кампања, само три се однесувале на родовата тематика. Притоа, во вестите поврзани со изборната кампања, кандидатките биле застапени само со 10% наспроти кандидатите со 90%, претставничките на политичките партии со 4% наспроти партиските претставници со 96%, носителките на државни функции со 21% наспроти мажите на овие позиции со 79%, експертките со 16% наспроти експертите со 84% и аналитичарките со 18% наспроти аналитичарите со 82%. Традиционалните стереотипи во однос на улогите на мажот и на жената во семејството и во општеството се рефлектираат врз содржините во медиумите, кои понекогаш пренесуваат дури и понижувачки слики за жените. Ова понатаму влијае и врз улогата на жената во различни општествени области, како што се политиката, економијата, па и во секојдневниот живот. Внатре во редакциите, можеби бројот на новинари и новинарки е речиси изедначен, но затоа на раководните места – од уреднички до менаџерски, како и во сопственичките структури, доминираат мажите. Затоа, особено е значајно да се подига свеста меѓу уредниците, новинарите и сите медиумски работници за родовите прашања, при што, унапредувањето на знаењата од оваа област, треба да биде континуиран и систематски процес во текот на целата нивна кариера. Тоа ќе придонесе кон промовирање на принципите на родова еднаквост во медиумските содржини, како и кон поголема видливост на темите, проблемите и предизвиците што се однесуваат на родовите прашања. Целите кои се посочени во Истанбулската конвенција, која е најзначајниот документ за превенција и борба против насилството врз жената и семејното насилство, како и законската рамка во оваа сфера во Република Северна Македонија, треба да претставуваат основа за унапредување и промовирање на родовата еднаквост меѓу сите чинители во општеството. Медиумите и медиумските професионалци, пак, почитувајќи ги етичките и професионалните принципи кон кои треба да се придржуваат во нивната работа, имаат клучна улога во борбата против родово базираното насилство и промоцијата на принципите на родова еднаквост. Следните препораки може да послужат како насоки, првенствено за медиумските професионалци, но и за новинарските и медиумските здруженија при евентуални дополнувања на етичката рамка за медиумското известување со специфичен фокус на родовите прашања. Од друга страна, пак, овие препораки може да им бидат од корист и на сите релевантни чинители кои работат во областа на унапредување и интегрирање на принципите на родовата еднаквост во различни општествени сфери. Препораките можете да ги погледнете тука.

За разликата помеѓу фактите, мислењата и убедувањата Фактите се проверливи информации, чија точност може да се испита и да се потврди. Точноста на фактите не зависи и не може да биде порекната од ставови и од мислења што се однесуваат на самите факти. На пример, „Во Клиниката за инфективни болести во Скопје на 26 февруари 2020 година е регистриран првиот случај на коронавирусот во Македонија“ (Ф1) е фактичка информација, која може да се провери и да се потврди. Мислењето е лична или групна процена или став кон фактите. Мислењето и ставовите произлегуваат од обидите или од потребата да се коментираат фактите, да им се даде пошироко значење и смисла на фактите, или, пак, да се изведе некој заклучок. Од горенаведената фактичка информација можат да се изведат различни мислења, ставови или заклучоци (М1: Првиот случај на коронавирусот во Македонија е брзо идентификуван поради добро организираните здравствени протоколи и превентивни мерки, М2: Македонија дозволила влез на заразени лица во земјата поради лошо организираните здравствени протоколи и превентивни мерки). Значењето на самото мислење или став зависи од начинот на кој се толкуваат фактите. За да мислењето и ставот бидат уверливи или убедливи, потребно е на читателот да му биде јасно презентирано од кое стојалиште се толкувани фактите и како се изведени заклучоците. Убедувањето, или верувањето, пак, е широко проширен став или верување што се засновува на лична или на групна верба како дел од одредена култура, морален код или вредносен систем. За верувањата и убедувањата најчесто е тешко да се спори бидејќи тие се засновуваат на определба и верба во нешто што го сочинува личниот или групниот идентитет и култура. На пример, верувањето на скиентолозите дека животот на Земјата потекнува од вонземјанска животна форма наречена Ксену е тешко проверливо во фактографска смисла, слично како и верувањето во Индија дека кравата е свето животно. Без да навлегуваме премногу во антрополошките и во филозофските аспекти на овие поими, важно е за потребите на оваа анализа да се каже дека улогата на медиумите денес во формирањето на мислењата, ставовите и убедувањата е исклучително важна. Огромен дел од нашите ставови се засновани на информации што ги добиваме од медиумите и ако во нив не постои правилно филтрирање на фактите од погрешните и од лажните информации, сите овие важни процеси, какви што се оформување ставови и мислења, можат сериозно да бидат поткопани и нарушени. Медиумите ја имаат особеноста преку избирање на информациите и на содржините што ги објавуваат (т.н. „програмска рамка“ или „agenda setting“) да одредуваат и да насочуваат какви ставови и расположенија ќе преовладаат во општеството. Една од основните комуникациски теории за медиумите вели дека „Медиумите денес не можат да ви наложат ШТО да мислите, но можат многу лесно да ви наложат НА ШТО да мислите“. Така тие го условуваат, но посредно и го наложуваат, оформувањето на јавното мнение. Информациите што се сеприсутни во медиумите, по пат на повторување и условување, лесно стануваат проширено убедување или став, често и без да бидат фактички издржани. Во такви ситуации велиме дека медиумската реалност надвладеала и станала општоприфатено убедување во општеството. Овој ефект на сеприсутност на одредени информации многу е полесно да се постигне денес во ерата на онлајн медиумите. Информациите не само што лесно се пренесуваат, туку и многу лесно се реплицираат и се умножуваат на различни платформи и во различни медиуми. Токму затоа треба да се напомене дека новиот тип т.н. „копи-пејст новинарство“, каде што одредени вести автоматски се копираат и се објавуваат на голем број медиуми, има и свои подлабински медиумски ефекти. Вообичаено, тоа е креирање широко прифатени мислења само врз основа на автоматско умножување и ширење, што може да предизвика лажно убедување дека сеприсутноста на овие информации, всушност, значи дека станува збор за факти. Кој утврдува што се факти, а што дезинформации? Во медиумските содржини има многу информации што не е можно докрај да бидат проверени и тие мора да бидат надополнети со мислења или претпоставки. Исто така, новинарите и медиумите, поради свои лични убедувања и интереси, често ги мешаат информациите и мислењата, или ги презентираат личните ставови како информации, што доведува до нарушување на објективното, или поточно кажано, непристрасното информирање. Во ваква ситуација се потпираме на ставовите на поединци или групи во кои имаме доверба. Довербата е клучен фактор во оформувањето на ставовите затоа што го поедноставува и го олеснува тој процес. Секако, довербата е флуктуирачки поим, т.е. довербата може да ја стекнеме или да ја загубиме во некого или во нешто зависно од нашето искуство. На пример, авторитетот на црквата во средниот век бил пресуден да преовлада убедувањето оти тврдењата на Џордано Бруно дека Земјата е топка се лага и ерес. Џордано Бруно, иако ги поседувал своите проверени факти, сепак бил соочен со отпорот на проширеното убедување дека Земјата е рамна и дека таа е центарот на универзумот. Можеме да заклучиме дека проширените убедувања често имаат потенцијал да ги надвладеат фактите. Токму затоа е многу важно како се одвива процесот на селектирање на фактите и филтрирање на информациите во медиумите, како и бирањето на тоа кои теми треба да бидат покривани од медиумите. Вистината во една општество, најчесто, се сведува на она во што верува мнозинството. Важно е тука да се напомене дека оној кој одредува што се факти и лажни информации во едно општество, треба да ја заслужува довербата во овој процес на филтрирање на информациите. Довербата кон овие чинители во општеството подразбира одговорност и грижа за општиот и јавен интерес, бидејќи без доверба општеството не може правилно и ефикасно да функционира. На првата линија на оваа одговорност да обезбедат доверба во кредибилитетот на јавните информации се институциите на системот, стручните служби, науката, едукаторите, истражувачите, експертите, припадниците на граѓанскиот сектор кои имаат искуство и работат во различни области од јавен интерес, и секако новинарите, кои треба да бидат прв сојузник на граѓанинот во точното информирање.  Кој утврдува што се факти, а што дезинформации во Македонија? Во подготовките за моето учество на Меѓународната конференција за општествени науки во Скопје (ICSSH2021) во текот на мај и јуни 2021 меѓу другото истражував и како јавноста во Македонија се информира за дезинформациите и за лажните вести, односно кои чинители во општеството проверуваат, утврдуваат и потврдуваат што е лажна вест или дезинформација. Исто така, во истражувањето една од клучните цели беше да се утврди дали критички и аналитички се следи овој процес на проверување на информациите и на јавното информирање за нив, кои извори се користат, и генерално дали постојат корективи како се употребуваат овие поими во јавниот дискурс и во информирањето. Во дел од анализираните податоци за периодот од 01 мај до 8 јуни 2021 година, добиени се следните резултати: Графикон 1: Извори за тврдења за тоа што е дезинформација или лажна вест Во 30 отсто од објавените вести и јавни информации во медиумите во кои се тврди дека нешто е дезинформација или лажна вест, извори за овие информации се политичари. Дополнително, во 15 отсто од објавените вести, извор за тоа што е дезинформација или лажна вест се политички партии. 18 отсто од овој корпус на информации припаѓаат на јавните институции, по 6 отсто на новинарите и на невладините организации, и само 2 отсто за експертите и 1 отсто за проверувачите на факти. 21% наведени во графиконот потпаѓаат под интервенциите и маркирањето на онлајн платформите, како на пример, Фејзбук и Твитер, за тоа што е дезинформација или лажна вест. Дополнително, во ова истражување, покрај распределбата во користењето на овие извори, беше утврдено дека во над 95 отсто од случаите овие извори се единствениот користен извор, односно нема дополнителна новинарска обработка на информациите во објавената вест. Тврдењата на овие извори дека нешто е лажна вест или дезинформација не се проверува дополнително и не се вклучува втор или трет извор што би дал дополнителни информации. Конкретните бројки во ова истражувања варираат во зависност од општествените актуелности, на пример, дали се работи за предизборен период или не, но тенденциите се мошне јасни. Во утврдувањето на тоа што се дезинформации, најголемо влијание имаат политичките субјекти (речиси во половина од случаите), а медиумите многу слабо се посветени на проверката на овие тврдења и на нивното преиспитување. Експертите и проверувачите на факти се вклучени во само 3 отсто од вестите за дезинформациите. Овие трендови се загрижувачки и ја покажуваат тенденцијата на политичките чинители да го контролираат не само креирањето на дезинформациите за политички потреби и интереси, туку и да го преземат приматот и контролата врз тоа што се прогласува за дезинформација и лажна вест. Главните причини за ова, секако, се недоволното професионално работење на поголемиот дел од медиумите, слабата критичка свест во јавноста и растечкото влијание на интернетот и на онлајн медиумите, каде што токму овие стандарди, на пример на вклучување повеќе релевантни извори во една вест, сè помалку се почитуваат. Општествената свест за важноста на овие процеси мора континуирано да се подобрува и неопходно е да се зголемат напорите за зајакнување на професионалноста во работата на медиумите и во почитувањето на новинарските стандарди. Автор: Сеад Џигал   ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Фото: Unsplash.com Комуникациските технологии не се неутрални кон информациите Една од основните поставки во комуникациските науки е дека медиумот не е неутрален кон информациите што ги пренесува. Медиумите не само што ги пренесуваат пораките, тие и ги обликуваат самите информации и влијаат како тие се примаат и се толкуваат. Начинот, пак, на кој се обликуваат медиумските пораки во едно општество, значајно влијае врз тоа како го разбираме светот околу нас.  Овој отклон од неутралноста на медиумот може да има различни облици, како на техничко, така и на човечко рамниште. Од техничка гледна точка, иста вест или информација добива различни форми и формати, на пример, во печатен весник, во телевизиски прилог или во вест објавена на некоја веб-страница. Според медиумските стручњаци, читањето весник е повеќе погодно за анализирање, промислување и критичко контемплирање за информациите што се примаат. Од друга страна, телевизискиот прилог ја забрзува комуникацијата и ја диктира еднонасочната комуникација меѓу медиумот и гледачот, така што му остава помалку време и можност на гледачот за подлабока анализа на информациите што ги следи. Сложени теми во телевизиските прилози се „набиени“ во времетраење од две до три минути, а некогаш и помалку. Дополнително, истражувачите потврдуваат дека во ТВ-прилозите доминира визуелната страна на информацијата. На пример, прикажувањето осомничено лице со лисици на рацете во телевизиски вести, значително влијае врз ставовите и реакциите на гледачите. Ваквиот визуелен приказ ги наведува да поверуваат дека осомничениот е виновен, пред да бидат познати другите информации. Во ваков тип случаи, медиумската форма на информацијата може негативно да влијае врз презумпцијата на невиност на обвинетото лице, особено ако новинарскиот приод го експлоатира овој визуелен аспект на телевизијата како медиум.  Во ерата на телевизијата и на визуелните медиуми за публиката станува особено важно не само што се кажува, туку и како изгледа оној што се обраќа преку медиумите. Од првата телевизиска дебата за претседателските избори во САД во 1960 година помеѓу Џон Ф. Кенеди и Ричард Никсон, во политичката комуникација расте влијанието врз гласачите не само од она што го кажуваат политичарите, туку и како го кажуваат тоа, а и како изгледаат тие.  Овие варијации во влијанието на медиумите врз самите информации и содржини, еден Маршал Меклуан, еден од најпознатите теоретичари на медиумите, ги нарекува „латентни функции на новите технологии“. Во нив се огледа длабинското, но и дополнителното или несаканото влијание на медиумите врз комуникацијата и информациите.  Како онлајн медиумите го менуваат јавното информирање Под онлајн медиуми се подразбираат уреди и содржини што се достапни преку интернетот. Некои од главните придобивки во информирањето преку онлајн медиумите се: достап до голем број информации, 24-часовно објавување и ажурирање на информациите, најголем дел од информациите се бесплатни, а многу важна е и лесната достапност на информациите на различни локации преку мобилните уреди.  Главната промена што интернетот ја носи во информирањето, пред сè, е извонредно големото количество нови информации. На големиот број телевизиски канали што им се достапни на гледачите преку локалните и сателитските оператори, за публиката дополнително стануваат достапни и огромен број онлајн извори на информации. Овој квантитативен (и квантен) скок на информациите е проследен со редица појави што влијаат врз квалитетот на информирањето. Според студијата на Универзитетот во Калифорнија - Сан Диего, дневно примаме повеќе од 34 гигабајти информации, во форма на текст, звук или слика. Во студијата се наведува дека „нашиот мозок е способен да ги прими и да ги обработи овие информации, но одредени штетни последици од ваквиот наплив не можат да се исклучат“. Овој зголемен комуникациски наплив и тенденција да консумираме што повеќе информации влијае врз тоа како ги примаме и колку квалитетно ги обработуваме информациите.  Американскиот психијатар Едвар Халовел (Edward Hallowell), според истиот извор, наведува: „Никогаш порано во историјата на човештвото нашите мозоци не биле подложени на таква напорна работа во примањето информации. Денес имаме генерации луѓе што со часови поминуваат пред мониторите на своите компјутери, таблети и паметни телефони, и кои се толку зафатени со процесирање на овие информации, што се случува тие да почнат да ја губат способноста да мислат и да чувствуваат. Најголем дел од овие информации ги примаат површно. Луѓето го напуштаат целовитото информирање, емоционалното поврзување и врските со другите луѓе“.  Големиот број информации го отежнува процесот на нивно поврзување во посложени целини, кои можат да ни дадат појасна слика за општествената реалност и за случувањата за кои се информираме. Денес луѓето знаат сè повеќе за сè помалку работи, а квантитетот на информациите суштински го усложнува квалитетното информирање. Ако телевизискиот прилог го забрза информирањето од десетина минути потребни за читање подетална статија во весник, на две-три минути гледање ТВ-прилог, тогаш онлајн медиумите ова време дополнително го забрзаа и го скратија времето за информирање. Читањето одредена вест онлајн, често се сведува на само неколку секунди, колку што им е потребно на корисниците да прегледаат некоја објава на интернет.  Треба да се издвојат неколку главни причини за овие процеси. Пред сè, форматот во објавите на информациите, на пример на социјалните мрежи, има големо влијание врз тоа како се информираме за сите теми преку овие платформи. За преглед на објавите на т.н. „персонализирани фидови“ на социјалните мрежи, доволни се само неколку секунди. Истражувањата потврдуваат дека на социјалните мрежи одвојуваме приближно исто време за преглед на некој статус или фотографија, како и за читање вести. Помалку од 15-20 проценти од вестите пренесени преку социјалните мрежи се читаат целосно, во зависност од интересот на корисникот за темата на веста. Сличен комуникациски контекст за вестите опстојува и на веб-страниците каде што преовладува форматот на натрупаност на вести и линкови на почетната страница на онлајн медиумите. Оваа квантификација и забрзување во примањето информации, комуниколозите го опишуваат како главна причина за „трансформација на симболот преку знак во сигнал“. Со други зборови, многубројните и комплексните информации се поедноставуваат и преминуваат во сигнални информации проследени со „редуциран тип предусловени реакции“ на читателите. На ваквите сигнални информации реагираме недоволно свесно и автоматски. Поедноставено кажано, замислете како се движите со голема брзина по автопат и се обидувате да ги читате написите на билборди покрај патот. Она што можете да го примите како информација е многу ограничено и предусловено од брзината со која ги проследувате пораките.  Социјалните мрежи ја приближуваат публиката кон медиумите, но медиумите за тоа плаќаат одредена цена. Понекогаш цената е изразена во пари, кои медиумите им ги даваат на социјалните мрежи за платени објави до поголема публика, но цената за лесен достап до многубројна публика многу почесто се драстични промени во формата и содржината на вестите. Овие промени покажуваат тенденција да ги деформираат новинарските формати и стандарди. На пример, честа практика е веста да се изедначува со насловот, а целата информација што авторот сака да ја пренесе да биде дадена во насловот. Па, така, во насловите може да најдете не само проширени реченици, туку и сложени реченици и цели пасуси. Исто така, во насловот често се сместува не само веста, туку и информација за рубриката, заклучокот и коментарот на авторот (ФОТО+ВИДЕО, СКАНДАЛ, НЕМА ДА ВИ СЕ ВЕРУВА и други слични кованици). Вообичаена практика кај онлајн медиумите е насловот да се приспособува во своите граматички форми (како извик или во императивна форма), со цел да го привлече вниманието на читателот. Во овие појави на т.н. „кликбејтинг“ (мамење кликови) можат да се регистрираат случаи кога содржината на насловот е во спротивност со самата содржина на веста, со единствена цел да се намами читателот да ја прочита веста.   Онлајн медиумите ја менуваат содржината со цел да ја приспособат за објавување на интернет и за социјалните мрежи, па, на пример, ако една новинарска сторија вклучува три релевантни страни, во практиката на онлајн медиумите ова се разрешува така што нема да се вклучат трите страни во една новинарска објава, туку тие ќе се поделат на неколку објави, во кои различните страни можат, но и не мораат, да имаат свои посебни изјави и коментари. Ова на онлајн медиумите им носи поголема посета и кликови, но во суштина ги деформира и ги обесмислува новинарските формати и професионалните стандарди за тоа како се прави вест. За жал, ваквите „трикови за кликови“ ги диктираат стандардите како се пишуваат вести, само затоа што носат поголема посетеност. Исто така, квантификацијата на информациите ја еродира авторската позиција во онлајн медиумите. Објавување на името на авторот е вистинска реткост во македонскиот онлајн простор, голем дел од содржините се копираат и се преобјавуваат, и се случува парадокс да има повеќе вести, но помалку информации. Ова бледнеење на позицијата на новинарот како автор носи низа негативни последици и отвора простор за различни манипулации и објавување политичка и економска пропаганда во форма на новинарски содржини. Каков приод е потребен кон информирањето и онлајн медиумите? Од наведените примери е јасно дека покрај многубројните предности, онлајн медиумите длабински го менуваат процесот на информирање, а дел од овие промени имаат изразено негативно влијание врз професионалното новинарство. Таблоидизацијата на традиционалните медиуми кај онлајн медиумите се засилува и станува норма за информирањето. Забрзувањето, визуализацијата и минимизацијата на новинарските формати име сериозни негативни последици врз практикувањето на професионалните стандарди во информирањето. Дополнително, во истражувањето на Институтот Ресис се наведува дека „За публиката на возраст од 15-18 и од 19-29 години, карактеристично е тоа што интернетот е доминантен извор на информирање за домашните настани (85 отсто)“. Кај другите демографски групи од 30-39 и од 40-49 години, се забележува релативно балансирано информирање и од телевизијата и од интернетот, а кај третиот сегмент, испитаниците на возраст над 50 години, телевизијата е најчест извор на информирање.  Ваквото растечко влијание на онлајн медиумите во информирањето бара соодветни приспособувања и промени не само на медиумите туку и во општеството. Oва е особено важно за земји како С Македонија каде што онлајн медиумите веќе неколку изборни циклуси се вклучени во Изборниот законик за добивање субвенции од државата во изборниот период и се заведени под терминот „електронски медиуми (интернет-портали)“. Граѓаните, а особено младите што се наоѓаат во фаза на оформување на своите навики за информирање, немаат системска или поорганизирана поддршка во едуцирањето како правилно да се информираат преку интернет и како да се заштитат од манипулациите. Оваа проблематика е препуштена на активности во граѓанскиот сектор и на други приватни иницијативи. Сè поголемото влијание на онлајн медиумите едноставно не дозволува негово игнорирање од образовниот систем, но и од самото општество. Образованието е најдобар приод, кој во комбинација со јакнење на медиумската култура и медиумскиот професионализам, може значително да помогне во надминување на главните предизвици и проблеми во јавното информирање. Неопходен е повеќестран и инклузивен пристап за да се приспособи општеството кон овие длабински промени во медиумите, сè со цел да се утврдат новите норми и стандарди што ќе го заштитат јавниот интерес и професионализмот во информирањето. Автор: Сеад Џигал   ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Building Resilient Journalism in the Western Balkans”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Новинари и претставници на граѓански организации членки на Националниот совет на инвалидски организации на Македонија, учествуваа на работилница за инклузивно новинарство и генерирање теми за видео стории поврзани со застапување на правата на лицата со попреченост. Целта на работилницата е да придонесе во унапредување на соработката меѓу новинарите и граѓанските организации кои ги застапуваат правата на лицата со попреченост, преку заедничка работа на видео стории кои ќе обработуваат различни теми поврзани со проблемите на лицата со попреченост.  На работилницата свои излагања имаа Марина Тунева, директорка на Советот за етика во медиумите на Македонија и Даниела Драштата, уредничка во Хрватската радио телевизија. Tунева се осврна на сликата на лицата со попреченост во медиумите, на проблематичните аспекти во известувањето за нивните права и како преку инклузивно новинарство да се унапреди известувањето за овие категории граѓани. Гостинката од Хрватската радио телевизија низ примери од праксата посочи како треба да се конципира новинарското известување со цел да се поттикне поголема инклузија на лицата со попреченост. Претставниците на граѓански организации членки на Националниот совет на инвалидски организации на Македонија ги презентираа клучните проблеми со кои се соочуваат лицата со попреченост. Меѓу другото тие ги истакнаа проблемите со квалитетот на здравствена заштита во текот на пандемијата, ограничените можности за вклучување во заедницата, непочитувањето на правилата за пристапност при изградба на објекти и реновирање на јавни површини, недоволна асистенција за децата со попреченост во образованието, недостапност на интернет и дигитални уреди итн. Новинарите кои што учествуваа на работилниците, во соработка со претставниците на граѓанските организации ќе ги обработат овие теми низ видео стории со цел да ја покренат свеста на јавноста за овие проблеми и да извршат притисок кон надлежните институции да преземат соодветни мерки. Работилницата беше организира во рамки на проектот „Партнерство, застапување и комуникација за ефикасна инклузија на лицата со попреченост“, што го спроведуваат Македонскиот институт за медиуми и Националниот совет на инвалидски организации на Македонија, со финансиска поддршка од програмата Цивика мовилитас.