Во гимназиското образование програмите се од пред две децении, така што отсуствува темата медиумска писменост. Присутноста на содржини за медиумска писменост и нејзино интегрирано изучување во средното образование ќе се заокружи со предвидените реформи во гимназиското образование, велат од Бирото за развој на образованието. Колку повеќе знаеме за медиумската писменост толку побалансиран поглед на светот ќе имаме околу нас. Така ќе се зголеми и нашата способност за информирани дискусии по прашања за кои сме страстни, ќе можеме да формираме реален поглед на различни делови од општеството и, на крај, тоа знаење да го имплементираме во начинот на изразување. Во училиштата како дел од стандардното образование изоставен е овој клучен дел за развојот на една личност или го има многу малку. По секако, постојат и други начини преку кои можеме да се поврземе со тоа што го сакаме – вели Ева Јакимовска, ученичка во трета година во скопска гимназија. Оставени ли се младите самите да разликуваат што е точна а што лажна вест, кој медиум да го следат, кому да веруваат, да толкуваат пораки што ги испраќаат медиумите, особено ако се има предвид дека речиси две децении нема никакви измени во наставната програма и медиумската писменост само провејува низ програмите на одредени предмети. ЧИТАЈ, ПРОВЕРИ, ЧЕКАЈ Средношколката вели дека на младите им е потребна помош кога станува збор за ,,детектирање" на лажните вести. Сепак, можеме и самите да се информираме и да обрнуваме внимание на информациите кои стигаат до нас. Останува до нас да ја подобриме нашата критичка писменост и да се охрабриме самите да ја провериме информацијата. Знам дека постојат курсеви, друштва и невладини организации чија цел е подучување во областа на медиумската писменост. За сè има прв пат. Се случува да паднеме под влијание на ваквите вести чија цел е токму да се предизвика некој хаос. Потоа, останува само на нас да ја усовршуваме личната медиумска писменост – вели таа. Јакимовска се води според три чекори кога треба да процени дали што го чита е точно или не. Читај - Секогаш прво и најкарактеристичното нешто за една статија што ни паѓа в очи е самиот наслов. За жал, често се случува тој да нè насочува погрешно, па потребно е детаљно и со внимание да го прочитаме зададениот материјал. Провери - Кога станува збор за одредена вест, најдобро е да се провери од кого е напишана, дали страницата или медиумот се доволно релевантни и најважно изворот од кој потекнува таквата информација. Чекај - На крај можеме да почекаме неколку дена за да видиме како и останатите се чувствуваат и размислуваат по таа вест. Професорката по Македонски јазик и литература Љупка Боцевска предава во гимназијата „Орце Николов“ од 2010 година, а две години пред тоа во средното економско и правно училиште „Арсениј Јовков“. Во нецели 12 години, колку што предава во скопската гимназија, го предвала и изборниот предмет Говорење и пишување, во рамките на кој имале поголема слобода да реализираат поинтересни и покреативни содржини. Многупати сме анализирале реклама, која исто така е дел од медиумската писменост, сме зборувале за тоа колку е добра за да го продаде производот, сме учеле како да препознаат лажна вест или кој наслов ќе го привлече вниманието на читателите и колку насловите одговараат на содржината на информацијата. И на часовите по македонски јазик сме издвојувале часови да зборуваме за лажните вести, како учениците да препознаат спинови во медиумите, сме го разгледувале и јазикот на новинарите – вели Боцевска. УЧЕНИЦИТЕ САКААТ ПРАКТИЧНИ ПРИМЕР, А НЕ СУВОПАРНИ ПРЕДАВАЊА Во последните години невладините организации имаат голем удел за подобрување на знаењето за оваа тема кај младите. Учениците сакаат да се дел од работилници со практична работа и примери, многу повеќе отколку да следат сувопарни предавања и презентации, смета професорката. Љупка Боцевска- Во рамките на еден проект од областа на медиумската писменост, имавме една игра „Спинокио“ и на неа одлично реагираа учениците, бидејќи низ игра учеа за лажни и вистинити вести. Играта потсетуваше на друштвените игри во стилот на „Монопол“, собираа карти со вести, а потоа требаше да ги поделат вестите на лажни и вистинити и секоја точно распределена вест се бодуваше со два поена. Најдобриот ученик од училишниот натпревар зеде учество на националниот натпревар и таму освои повторно прво место. Многу е важно во вакви работилници да бидат опфатени сите ученици, а не само неколку избрани, бидејќи темите се интересни и суштински важни. Истото важи и за наставниот кадар. Не треба обуките да бидат достапни само за одреден број наставници, туку вакви важни теми треба да бидат достапни за сите – вели професорката по македонски јазик. Боцевска се надева дека со новите наставни програми, освен медиумската писменост ќе бидат вклучени и други поинтересни содржини прилагодени на учениците од 21 век. Би било добро да се вметнат содржини кои учениците сакаат да ги читаат, па преку нив да се гради критичкото и креативното мислење, да се прават практични граматички вежби, да препознаваат јазички, синтаксички, лексички грешки, да учат да  препознаваат лажни вести, да умеат да креираат вести и сл. Мене ме радува кај овие генерации што полесно од возрасните се прилагодуваат на промените, прифаќаат позитивна критика и самите почнуваат да ја применуваат на часовите, но и во секојдневниот живот – завршува Боцевска. ПРОГРАМИТЕ ВО ГИМНАЗИСКОТО ОБРАЗОВАНИЕ СЕ ОД ПРЕД ДВЕ ДЕЦЕНИИ Во гимназиското образование програмите се од пред две децении, така што отсуствува темата медиумска писменост. Присутноста на содржини за медиумска писменост и нејзино интегрирано изучување во средното образование ќе се заокружи со предвидените реформи во гимназиското образование, на ист начин како што е предвидено со Концепцијата за основно образование (2020) и новите наставни програми за сите наставни предмети во деветгодишното основно образование, посочува Бирото за развој на образованието. Оттаму велат дека практичната примена на медиумската писменост е и треба да биде низ сите предмети во согласност со сите медиумски, технички и дигитални промени. Во чeтиригодишното средно стручно образование каде наставата се реализира со наставни програми, модуларно дизајнирани, базирани на резултати од учењето изработени во 2018 година, има содржини, резултати од учење и стандарди за оценување од областа на медиумската писменост во следните наставни предмети: македонски јазик и литература, албански јазик и литература, турски јазик и литература, македонски јазик за учениците од другите заедници, англиски јазик, германски јазик (втор странски јазик таму каде што се изучува т.е. образовен профил/квалификација), француски јазик (втор странски јазик таму каде што се изучува т.е образовен профил/квалификација), руски јазик(втор странски јазик таму каде што се изучува т.е. образовен профил/квалификација), граѓанско образование, социологија (таму каде што се изучува) – велат од Бирото. Медиумската писменост вообичаено е дел од програмите по предметот Македонски јазик. Во средното стручно образование има тема медиумска писменост во II, III, IV година во предметот Македонски јазик и литература, односно и во предметите Албански јазик и литература и Турски јазик и литература. Имплементацијата на оваа тема во средното стручно образование беше сосем природна имајќи го предвид растежот на медиумскиот простор и прогресијата на дигиталноста. Бројот на часови не е прецизиран од причина што се остава простор наставникот сам да процени за истото при реализацијата на тие наставни содржини. Стекнувањето на знаењата и вештините од медиумска писменост е преку интегриран пристап. Така, и при изучувањето на другите наставни предмети, учениците сткнуваат вештини од медиумската писменост. Пример, во истражувачката работа за некој училишен проект или задача, ученикот треба точно да знае кој извор е релевантен за неговите информации, да знае да утврди дали информациите се точни, објективи и вистинити; за одредена задача или проект  ќе треба да знае да го искорити медиумот (пр. интернет); медиумот се користи и за да дојде до пошироката популација - ученици, наставници, родители... и за да ја презентира задачата; доколку со својата задача или проект се решава некој прроблем во реален контекст преку медиумите можат да покренат иницијатива за решавање итн. – велат од Бирото. „Воочлив е нерамномерен пристап во процесот на промени на предметните содржини, односно вакуум и реален јаз помеѓу потребите на модерното образование и актуелната „понуда“ на наставата. Дури може да се зборува за отсуство на систематска стратегија за реформа на курикулумите на наставните предмети, со што еднакво би се следеле актуелните трендови во образованието. Конечно, квалитетот на образованието се мери со континуитетот во реформскиот пристап кон наставните содржини.“ – стои во истражувањето под наслов „Медиумската писменост во Македонија: алката што недостасува за активно граѓанство“, објавено во 2016 година, а кое го направи Високата школа за новинарство и за односи со јавноста, во соработка со Институтот за различности во медиумите од Лондон. Македонските средношколци имаат само делумни предзнаења за медиумската писменост, односно тие ги препознаваат само основните поими на комуникација со медиумите. Според нив, медиумската писменост се однесува на начинот на којшто примателот ги чита медиумските пораки и на поврзувањето на нивното значење со личните искуства и личната култура. На тој начин се разбираат медиумските содржини со кои секојдневно се соочуваат. Во однос на самите медиуми, тие препознаваат само писменост во презентирањето на медиумските пораки, од јазичен и од семантички аспект – стои во истражувањето. УЧЕНИЦИТЕ ЗНААТ ДЕКА МЕДИУМИТЕ ВЛИЈААТ ВРЗ НИВ Основен и најкористен медиум на средношколската популација е интернетот. Го користат за комуникација и за информации од различен тип. Од социјалните мрежи доминира Фејсбук, потоа Инстаграм и Снапчет, а многу поретко Твитер. Дури потоа следат другите медиуми, телевизијата, радиото и, на крај, печатот. Изборот на содржините најчесто е поврзан со изборот на медиумот. Нивното внимание е сосредоточено врз следните жанровски форми: По однос на изборот на содржините, интересна е нивната забелешка дека националните телевизиски канали во Македонија се окупирани со турски телевизиски серии и турбофолк манифестации на помалку познати музички ѕвезди. Сметаат дека нивни консументи се повозрасните гледачи (пензионерите), додека родителите најчесто се преокупирани со информативните програми – вестите (на интернет сајтовите или на телевизија). За нив, како млади, понудените турски серии и турбофолк забавни шоуа се „под нивното културно ниво“. Во исто време, средношколците имаат забелешки и на програмската шема на македонските медиуми, односно на политичките емисии и емисиите со исклучиво партиски идеолошки влијанија. Гледано сумарно, за нивната возрасна група речиси и да нема интересна понуда. Притоа, значајно е да се истакне дека во изборот на медиумските содржини, учениците имаат развиена свест дека медиумите имаат влијание врз нив. Односно, тие сметаат дека медиумот ги придобива со привлекување преку слики, специфичен новинарски јазик, драматичност, емотивност и реклами кои се маска на медиумите. Освен тоа, тие се свесни дека не постои медиум којшто создава неутрална слика за настаните и случувањата од непосредната стварност. Што се однесува на прашањата поврзани со наставата и медиумите, заедничка забелешка на сите фокусни групи средношколци е дека не постојат доволно технички услови во училиштата за следење на наставата со активно вклучување на информациско-комуникациските технологии. Сепак, одреден број наставници, со личен ангажман во рамките на своите предмети (македонски јазик и литература, ликовна уметност, странски јазици) настојуваат да внесат мултимедијални содржини при реализација на наставата. Автор: Сребра Ѓорѓијевска  Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Етика во медиумите и во онлајн медиумите, како предизвик за решавање едно глобално прашање, но и во македонски контекст, претставува сериозен потфат за кој е јасно дека нема лесни одговори. Нема ниту магично стапче со кое наеднаш ќе се решат сите наталожени системски, но и локални проблеми што ја засегаат оваа проблематика. Досегашната практика, од изминатите години, кога интернетот почнува да зазема сериозен простор во медиумската сфера, особено во делот на дневното информирање, покажува дека најголемите прекршувања на стандардите се случуваат во онлајн просторот. Според статистиката на Советот за етика во медиумите (СЕММ), повеќе од 90 отсто (бројката има мали осцилации во зависност од годината) од прекршувањата што се направени, се во онлајн медиумите. Со многу помали, минорни проценти се застапени традиционалните медиуми, како телевизиите, весниците, радијата и новинските агенции. Статистиката на СЕММ го вади на виделина и стариот проблем, дека најголем дел од прекршувањата на стандардите се однесуваат на членот 1 од Кодексот, кој налага објавување точни и проверени информации. Дури 67 отсто од оние медиуми што го прекршиле Кодексот на новинарите го прекршиле токму членот 1. Ова дава јасна слика дека голем дел од медиумите што објавуваат информации на интернет не успеваат во основната мисија на професионализмот – да се обезбеди точна и проверена информација. Во онлајн просторот постојат сериозни и професионални редакции чија мисија многупати еснафските здруженија и граѓаните ја оценуваат како квалитетна и професионална, за што доказ се и многубројните награди за истражувачки стории, за употребата на новите техники, за иновативноста во работењето. Проблемот настанува што работата на целиот медиумски сектор, па и на овие професионални редакции е загрозена од системскиот проблем што го создаваат таканаречените копи-пејст портали, самонаречени новинари или од наменски создадените „медиуми“ што генерираат партиски пропагандни содржини. Таквиот пристап ја прави публиката да биде лесно заведена од бомбастични наслови и пропаганда, од клик бејт содржини, а дел од порталите ги доведува во ситуација наместо да се борат за публика со професионални содржини и текстови, да бидат во постојана битка за кликови. Во таа нерамноправна војна, за жал многу често, цената ја плаќаат професионалците, а на крајот на денот граѓаните, односно консументите на вести  што се ускратени за точна и правовремена информација. Насоки за етичко известување на онлајн медиумите Со развојот на новите информациско-комуникациски технологии се промени и досегашниот начин на создавање и на ширење на информациите. Професионалните новинари се исправија пред нови предизвици во поглед на начинот на кој се обработуваат и се пласираат одредени информации, теми или анализи во текот на новинарската работа. Поради сево ова се наметна потреба од создавање нови стандарди за тоа како онлајн медиумите ќе ги применуваат етичките и професионални начела во работата. Фото: freepik.com Советот за етика, изработи Насоки за етичко известување во онлајн медиумите, со кои подетално се дава приказ на 17-те членови од Кодексот на новинарите, со посебен осврт кон медиумите во онлајн сферата, имајќи ја предвид динамиката на развојот на интернетот како и зголемената популарност на онлајн медиумите. Насоките во форма на професионални упатства се наменети за уредниците, новинарите и за сите други креатори на содржини што работат во онлајн медиумите, а имаат за цел да помогнат во развивањето силен и кредибилен систем на саморегулација на онлајн медиумите и да го зајакнат независното, професионално и одговорно новинарско известување во онлајн сферата. Притоа во насоките се дава квалитативен однос кон специфичноста на новинарството што се негува во онлајн медиумскиот простор. Тие се раздвоени во 17 члена, во согласност со Кодексот на новинарите, а во основа пропишуваат правила за пишување и за пласирање вести што нема да го доведуваат во заблуда читателот. Онлајн медиумите ќе известуваат само врз основа на факти чие потекло му е познато на новинарот, повикувајќи се на различни извори на информации и, по правило, потпирајќи се на јасно идентификувани и веродостојни извори. Онлајн медиумите нема да прикриваат или да премолчуваат важни информации чие објавување би можело да влијае врз толкувањето или разбирањето на содржината на извештајот од страна на читателите. Премолчувањето на фактите што можат битно да влијаат врз формирањето на ставот за некој настан или личност е еднакво на намерно искривување на реалноста и создавање дезинформации. Онлајн медиумите нема да објавуваат неточни, пристрасни или манипулативно обликувани текстови, фотографии или други содржини со кои читателите намерно се доведувaат во заблуда. Фотомонтажите, обработените фотографии или други интервенции во автентични документи мора да се јасно разграничени од оригиналот и означени како такви со соодветен текст. Онлајн медиумите нема да објавуваат неосновани обвинувања, клевети, гласини, измислени интервјуа, анонимни дописи и други информации чија кредибилност не може да се процени. Онлајн медиумите ќе настојуваат секогаш да го наведат изворот на информацијата со конкретно и прецизно упатување на тој извор. При користењето информации добиени од социјалните мрежи, од веб-страници, блогови или од други извори на интернет, онлајн медиумите внимателно ќе ја проверат нивната веродостојност и кредибилност. Онлајн медиумите нема да прават измени на веќе објавени информации на начин со кој ќе се промени нивното изворно значење, контекст или приказ. Горенаведените се неколку позначајни примери од насоките, во кои на сличен начин се опфатени сите членови од Кодексот.  Во насоките има и посебни совети како дополнувања на самиот документ – препорака за архивирање и трајно снимање објавена содржина, транспарентност на самиот медиум, постоење импресум. Она што е многу значајно е дека се даваат и насоки за преземање одговорност за објавувањето коментари од публика или од читатели. Токму во овој простор, во коментарите на публиката се случува наплив на говор на омраза или дискриминација по различна основа. Оттаму, медиумите треба да преземат силна одговорност за модерирање на овој простор. Саморегулацијата како начело за работа Во основа, насоките претставуваат уште еден чекор кон засилување на саморегулацијата во оваа сфера, процес што во Македонија трае подолго време. Крупен чекор кон саморегулацијата во оваа насока беше создавањето на Промедиа.мк, регистар на професионални онлајн медиуми, база на податоци за оние медиуми што во основа се придржуваат кон транспарентноста во работењето и кон професионалните и етичките стандарди во известувањето. По три години од формирањето на Промедиа, може да се заклучи дека делумно е исполнета целта за создавањето на овој регистар, но дека постои потреба и натаму од негова посилна промоција и прифаќање, како од самата фела така и од општеството како целина. Ова не е лесна задача, ниту може да биде направена преку еден потег, но сите овие чекори водат кон иста цел, професионализација на медиумскиот простор, како императив во време на глобалните текови во кои пропагандните машинерии наметнаа систем за непрепознавање на вистинското наспроти лажното новинарство.  Во ерата на интернетот, битката со дезинформациите е тешка, но со системски пристап кон медиумска писменост за граѓаните и со создавање што поголем број кредибилни извори на информации и вести, таа битка може да се добие. Автор: Младен Чадиковски Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Премногу медиуми, премалку релевантни – без редакциски живот и дефинирана уредувачка политика, објективноста во новинарството е изложена на автархија. Во услови на сеопшта економска и социјална криза и на новинарите не им е лесно да ја остваруваат својата одговорна професионална обврска. Интернетот и напливот на новите технологии понудија секому, буквално секому, да биде новинар или барем производител на медиумски продукти. Од вест, преку извештај, па сè до коментари, па и посложени форми, како, на пример, интервјуата. Површно гледано, од тој аспект дури и би можело да се каже дека сега новинар може да биде кој сака. Интернетот како извор на информации и алатката што сè уште ја нарекуваме мобилен телефон го овозможуваат тоа во сите изразни новинарски форми – текст, тон, видео, како и снимање тон и видео, монтажа и други слични можности потребни во секоја редакција, како архивирање податоци, фотографии и видеа и уште што не. Па, така, доаѓаме до огромна брзина во пренесувањето вести и други информации, а и до неверојатна достапност до секакви податоци и информации. Од друга страна, широка е и масовна достапноста до информации и можноста секој индивидуално или организирано да произведува и да пласира вести и други информации надвор од организиран медиумско-редакциски амбиент. Повеќе вистини за едно исто случување Интернетот и мноштвото портали со недефинирани сопственост и уредувачка политика, дополнително на сè пораспространетите социјални мрежи, сè повеќе ја окупираат до вчера традиционалната медиумска публика и ги потиснуваат фактите како носечки столбови на секој новинарски продукт. Ваквата актуелна состојба во која страда вистината, во која доминираат паушални информации од паушални „медиуми“ без импресуми, во која вестите и другите информации се одраз на впечатоци, импресии и манипулации, а не на факти, практично нè води во вонредна информативна состојба во која на јавниот простор истовремено егзистираат повеќе реалности и повеќе вистини за едно исто случување. Ситуација во која мноштво ‘ботови’ на разни центри на моќ фабрикуваат и наметнуваат свои „вистини“. Таквата практика фрла сенка врз новинарството, врз новинарите што професионално ја вршат својата работа, а чија фактографија е поклопена од цунамито од лажни информации. Реално, нема сигурен лек против лажните вести, но има превентива против лагите во јавниот простор – традиционалното, односно професионалното новинарство, редакциската организираност и медиумската слобода во однос на сопственоста. Во морето од лажни вести, редакциите, како професионални продуктивни јадра во печатот, радијата, телевизиите, порталите или како столбови на професионалното новинарство, ќе треба повторно да се наметнат со сите утврдени етички новинарски норми и стандарди. Впечатокот на јавноста дека новинарството е паднато на најниски гранки не е можеби најреален, но и не е далеку од вистинската состојба. Па, сепак, за консументите на информациите, за граѓаните, патот до вистината станува сè потежок. Оттука, посебно е важна улогата на медиумите, на редакциите и на новинарите во нив и посебно на уредниците како креатори на уредувачките политики за кои фактите се примарната одредница при создавањето на новинарските продукти. Во ера на енормно користење на социјалните мрежи, пробивот до вистината дополнително се усложнува Фото: freepik.com Во оваа технолошка ера, медиумите на глобално ниво се соочуваат со организирани кампањи за ширење дезинформации и пропаганда. Ако се има предвид дека дезинформациските кампањи и наративи неретко се поддржани од центри на моќ што сè повеќе се обидуваат да го замолкнат критичкото новинарство, тогаш предизвикот за професионалното новинарство е уште поголем. Ситуацијата е уште поопасна кога дезинформациите и лажните наративи ги креираат и ги шират поединци со авторитет коишто уживаат доверба и внимание од публиката, а медиумите само ги пренесуваат, практично само ги ‘катапултираат’ во јавноста, без притоа да ги проверат тврдењата на изворот. Науката вели дека во овој наплив на дезинформации не помагаат многу ниту демантите „Суштинскиот проблем со дезинформациите е што кога луѓето ќе дојдат во допир со нив, почнуваат да им веруваат и да дејствуваат врз основа на нив, дури и доколку бидат коригирани“, вели Стефан Левандовски, професор по психологија на Универзитетот во Бристол, Велика Британија. „Дури и во најдобрите светови, коригирањето на дезинформациите не е едноставна задача“, вели тој. Студиите за таканареченото мотивирано расудување или пристрасна оценка на информациите, потврдуваат дека луѓето се селективно скептични. Па, така, на пример, тие стануваат помалку критични кон идеите што се поврзани со нивните политички уверувања. Практиката потврдува дека повлекувањето на дезинформациите не е доволно за да се ублажи нивното влијание и последици и дека е потребен континуитет и конзистентност на редакциите во нивното разобличување. Пукнатините во уредувачките политики не смеат да се пополнуваат со дезинформации Голем дел редакции на глобално ниво ја согледаа големината на предизвикот и почнаа ревносно да ги приспособуваат своите политики на работа. Сè повеќе се размислува за прифаќање нови мерила за вредности и успех. Се покажа потребата традиционалните новинарски методи да се приспособат на дигиталната ера и да се создаде дополнителен слој претпазливост кога информациите извираат од социјалните мрежи. Од медиумите сè повеќе се очекува активно да се борат со дезинформациите на општествено ниво, било преку создавање свест и едукација на својата публика или, пак, преку јавна проверка и разоткривање на потенцијалните дезинформации. Фото: freepik.com Со својата професионална инертност и македонските медиуми се под силно влијание на дезинформациите Агенцијата Франс прес креира глобален сервис за проверка на информациите што се објавуваат на социјалните мрежи. Ројтерс, пак, заедно со Фејсбук креираше е-обука за новинари за да ги откриваат манипулативните содржини и таканаречениот „дип фејк“. Алесандра Галони, главен и одговорен уредник на Ројтерс, неодамна изјави дека „во најдобар случај, новинарството засновано на факти може да послужи како противотров на дезинформациите што сè повеќе ги гушат платформите на социјалните медиуми“. Но, на патот на исполнувањето на таквата демократска одговорност на медиумите, во нашата држава лежат многу предизвици. Финансиските ограничувања, недостигот на капацитети, како и отпорот за промена на културата во редакциите играат голема улога во овие процеси. Ако на ова се додаде и поларизацијата во општеството, работите уште повеќе се усложнуваат. Ниту еден поголем политички настан или битка не помина без да биде опфатен со силното влијание на бранот на дезинформации. Дезинформациите царуваа(т) во сите изборни циклуси, референдумот за промена на името, приклучувањето кон НАТО, пандемијата, енергетската криза, инвазијата на Русија врз Украина, бугарското вето за европската интеграција на РСМ, „францускиот предлог“ за откочување на евроинтеграциите, итн. Последиците од тоа се сè повидливи. Медиумите треба да ѝ објаснат на публиката како работат Истражувањата потврдуваат дека довербата во медиумското известување континуирано се намалува, а граѓаните неретко не можат да направат разлика меѓу професионални медиуми и други актери што продуцираат информации преку социјалните мрежи. Но, во име на објективноста, тука треба да се потсети и на актуелната состојба во која денес егзистираат нашите медиуми. Тие имаат мошне тешка задача во овие актуелни околности предизвикани од општата економска и социјална ситуација. Ги погоди многу неповолно, што силно влијае врз извршување на нивната секојдневна работа. Ова посебно и во отсуство на транспарентност на институциите, отсуство на нивна организирана и координирана комуникација за најгорливите теми какви што сè уште се актуелната пандемија и посебно сегашната енергетска криза, инфлацијата, социјалата, потресите во бизнис-секторот... За ова, за околностите и за условите во кои егзистираат нашите медиуми, денес, секако, ќе треба јавно да проговорат и тие самите. На сличен начин како што тоа го стори, на пример, Френк Сесно, поранешен кореспондент на Си-ен-ен од Белата куќа: „Сите медиуми треба да ѝ објаснат на публиката како работат, зошто се избираат одредени теми или зошто, пак, некои се игнорираат, како доаѓаме до изворите на информации во услови кога пристапот е отежнат. Од луѓето не можеме да очекуваме да знаат што е одговорност и објективност. Потребно е што пореално да се претстави новинарската професија и максимално да се доближи до граѓаните“. Автор: д-р Марина Тунева   Овој текст е подготвен во рамките на регионалната програма „ОТПОР: Акција на граѓанското општество за реафирмирање на слободата на медиумите и спречување дезинформации и пропаганда за ширење омраза во земјите од Западен Балкан и во Турција“, имплементирана со финансиска поддршка од Европската Унија, од страна на партнерските организации СЕЕНПМ, Албанскиот медиумски институт, Медиацентар Сараево, Косово 2.0, Институтот за медиуми на Црна Гора, Македонскиот институт за медиуми, Новосадската новинарска школа, Мировниот институт и Бианет.

Од Агенцијата за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги (АВМУ) објаснуваат дека емитувањето квизови зависи исклучиво од определбата и од уредувачката политика на медиумот Љубителите на квизови од Македонија се обидуваат да влезат на добри телевизиски квизови во регионот, чекајќи нова сезона на нашите изданија, кои во моментот се бројат на прсти. На квизовите во Србија може да учествуваат, но конкуренцијата е многу силна и тешко обезбедуваат пласман. На квизови во Хрватска, пак, учествуваат само хрватски државјани. Во Македонија имаше години кога се организираа одлични квизови, за кои секогаш имало автори, организатори, натпреварувачи и публика. Од најпознатиот „Квискотека“ во времето на поранешна Југославија, до „Меморија“, „Без паника“, „Пирамида“, „Енигма“, „Кој сака да биде милионер“ и уште многу слични во независна Македонија. Денес, тие се реткост. Во моментот само три квиза се емитуваат на македонските телевизии и сите се на македонски јазик: „20 секунди“ на првата програма на Македонската радиотелевизија (МРТ1), „Листа за 300“ на ТВ Сител и „Заврти на Телма“ на телевизијата Телма. На што се должи оваа состојба? „Листа за 300“ на ТВ Сител / Извор: Јутјуб (принтскрин) Од Агенција за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги (АВМУ) објаснуваат дека емитувањето квизови зависи исклучиво од определбата и од уредувачката политика на медиумот. Со надзорите што Агенцијата ги прави врз медиумите, забележано е дека на националните терестријални телевизии се емитува мал број квизови на македонски јазик. Според Законот за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги, радиодифузерите немаат обврска да емитуваат квизови. Одлуката дали ќе емитуваат квизови и од каков тип, зависи целосно од независната уредувачка политика на секој медиум поединечно - велат од АВМУ. Доколку се одлучат да емитуваат квизови, тогаш Законот утврдува дека медиумот е должен да објави недвосмислени информации за правилата и за јавно ветената награда. Деталите за тоа како да се спроведе оваа обврска, се уредени во Правилникот за програми со наградно учествување и за користење телефонски услуги со додадена вредност (https://avmu.mk/wp-content/uploads/2017/05/Pravilnik_za_programi.pdf), кој е изработен од АВМУ. Сашко Ратковиќ: Нема пари, никој не сака да се рекламира Сашко Ратковиќ е автор и организатор на приближно 40 квиза во Македонија, а во оваа дејност работи веќе 30 години. Бил уредник на квиз-редакции и на забавни програми во многу телевизии во земјава. Почнале заедно со брат му, Јово Ратковиќ, а потоа продолжил самостојно да ги организира: „Не ме гледај така“ (контактна шоу-емисија во живо), „Супер домаќинка“ (6 циклуси, контактна шоу-емисија во живо); квизовите „Отвори и земи“, „Меморија“, „Без паника“ (4 циклуси), „Нимекс за најмладите“, „Колут напред“, „Ќе перам ама не пеам“, „Ла кукарача“, „Пирамида“ и други. Ги уредувал „Илустриран забавник“, „Ентер“ (месечникот и ТВ-емисијата), „Булевар“, www.boomtv.mk. Денес работи како уредник на емисијата „Црвена линија“ и е продуцент на квизот „Заврти на Телма“ – еден од трите квиза што во моментот се емитуваат во Македонија. Нештата драстично се сменија во 2006 година. Оттогаш едноставно нема спонзори за ваков вид емисии. Нема пари, никој не сака да се рекламира – вели Ратковиќ. Од квизот „Без паника“ (1996 г.) / Извор: Јутјуб (принтскрин) Првото работно искуство со квизови му било во телевизијата А1 каде што бил уредник на квиз-редакцијата од 1993 до 1997 година. Се сеќава дека квизот „Без паника“ имал дури седум продолженија, прво бил емитуван на А1, па на Канал 5, па на ТВ4. Сите седум продолженија се продаваа однапред. Имаше место за еден генерален спонзор, два големи спонзора, 12 мали и цените беа високи... имаше вредност, имаше пари. Сега тешко да се дојде до пари, никој не сака да вложува. И цените се многу паднати – вели Ратковиќ. Иако отсекогаш бил љубител на квизови, никогаш не се натпреварувал. Денес има база на податоци од 10.000 прашања. Според Ратковиќ, за да биде квизот добар и успешен, многу е важен начинот на кој се поставува прашањето. На пример: Колку букви се употребуваат за да се напише зборот вакуум? Одговорот е 5, но ако прашаш колку букви содржи зборот вакуум, тогаш одговорот е 6. Кога квизот оди во живо, мора на сè многу да се внимава. Ако се случи грешка, а се случува, приговорот мора веднаш да се прифати. Веднаш се јавуваме на натпреварувачите, им кажуваме дека грешката е кај нас и ја доделуваме наградата. Грешки се прават, но и се поправаат и тоа е сосема во ред – објаснува Ратковиќ. Од квизот „Заврти на Телма“ / Извор: Јутјуб (принтскрин) Порано на квизовите работеле големи екипи. Во еден период во А1 имале дури тројца организатори. Снимале толку многу, што дневно имале и по 3-4 часа програма. Предраг Чемерикиќ многу нè ценеше и ни веруваше. Во еден период во А1 дојдоа Драган Абјаниќ, Иван Чунихин, двајцата денес се починати, и Дивна Китановска, која во моментот е во Америка. Од Драган ја научив уметноста на занаетот, Чунихин беше перфекционист, а од Дивна нема подобар работник – на 95 отсто од квизовите што ги правев, таа беше реализатор. Многумина се нафаќаа и не можеа да ја завршат работата. Квизот е тешка работа, потребни се многу подготовки. И има многу непредвидени ситуации. За разлика од тие времиња, денес е многу поинаку. Нема луѓе, намалено е сè, секаде се штеди. Јас сам ги правам прашањата, сам ги проверувам и некогаш се случува грешка – вели Ратковиќ. Никола Спировски, најмладиот победник на „Енигма“ Интернетот е другиот пресврт во состојбата со квизовите кај нас. Порано се барале информации во енциклопедии, учебници, специјални изданија. Ратковиќ и денес ги чува учебниците од прво до осмо одделение, од гимназија, а купувал и од Србија, од Англија. Денес на интернет информациите се многу подостапни, но знаењето е понефункционално. Во Англија издаваат квиз-книги со околу 1.000 прашања и родителите ги користат за да играат со децата. Но, таму стандардите се поинакви и во самите квизови. За да се појавиш на квиз, треба навистина многу да знаеш. За разлика од нас, и Хрватите многу повеќе читаат, луѓето се поинакви, повеќе купуваат книги. И имаат јаки квизови. „Слагалица“ во Србија многу долго се емитува. А квизот е многу едноставен, добро конципиран и има само 10 прашања на знаење. Сè друго е на основа на информираност, асоцијација, треба да резонираш, има математика, мастермајнд и добро да е направен – вели Ратковиќ. Квизот „Слагалица“ на РТС / Извор: Јутјуб (принтскрин) Според него, за да биде еден квиз добар, многу е важно како е конципиран. Треба да биде јасен за да нема простор за манипулација. Во еден од квизовите што ги организирале, натпреварувачот имал помошник што седел во автомобилот што бил главна награда. Пред да почне натпреварувачот со играта, на помошникот му ги дававме прашањата со одговорите. И мораше да се следи тој концепт. На крај помошникот јавно потврдуваше дека сè било регуларно и беше многу транспарентно. Секогаш кога правам квиз, се трудам да нема можност за манипулација – објаснува Ратковиќ. Никола СпировскиНикола Спировски од Скопје денес има 32 години и е магистер по меѓународно право и меѓународни односи. Пред петнаесетина години беше еден од најмладите учесници на квизови на знаење, кој дотурка далеку. Почнал со квизот „Енигма“ кога имал 15 години, а на 19 години учествувал на македонскиот „Кој сака да биде милионер“. Спировски вели дека мотивот да се пријави и да учествува на телевизиски квизови бил комбинација од знаењето што го покажувал дома додека гледал квизови, поттикот и поддршката од најблиските што му ја разгореле желбата за докажување против возрасни натпреварувачи, особено против оние со повеќегодишно искуство. До моето учество немаше многу млади натпреварувачи, речиси и да немаше воопшто. Потоа почнаа да се појавуваат и други млади натпреварувачи и ми беше мило, бидејќи една од моите цели беше да покажам дека младите натпреварувачи можат да бидат рамноправни против искусните противници. Бидејќи го скршив мразот, беше вистинско изненадување и е невообичаено едно 15-годишно дете да постигне такви резултати. Имаше различни реакции во гимназијата во која учев – некои ми честитаа, други ме гледаа со недоверба и скепса: „Не е можно да знаеш толку, некој ти ги кажува прашањата“ – раскажува Спировски. Како се снаоѓаат „квизаџиите“? Спировски учествувал двапати на квизот „Енигма“. Според концепцијата, во квизот се натпреваруваа парови. Во првата сезона учествувал со мајка му, завршиле на четврто место и освоиле летување во Охрид. Втората сезона, заедно со вујко му победиле и освоиле по 1.500 евра. Неколку години подоцна учествувал на „Кој сака да биде милионер?“ и освоил 125.000 денари. На прашањето дали продукциите чесно ги исплатиле наградите, Спировски вели: Продукцијата што го организираше квизот „Енигма“ навреме ги подмири обврските. Ситуацијата со „Кој сака да биде милионер?“ беше сосема поинаква. Продукцијата не се придржуваше до договорот што го потпишавме пред снимањето. Не ми дадоа примерок од договорот, велејќи дека ќе го пратат по факс. Тоа не се случи. По шестмесечно доцнење, сепак ја подмирија својата обврска, благодарение на џокерот „повикај пријател“, кого го поздравувам – вели Спировски. Никола Спировски во статија објавена во неделникот „Антена“ („Дневник“) Денес одвреме-навреме гледа „Слагалица“ на РТС и „Потера“ на ХРТ. Вели дека на нашите телевизии понудата е исклучително скромна, речиси ја нема, а во скоро време не планира да учествува на некаков квиз. Имам поинакви планови. Но, останувам љубител на квалитетните квизови, кои ги има сè помалку – вели Спировски. Пред неколку години љубителите на квизови во земјава се организирале и регистрирале  Македонска квиз-асоцијација. Оливер Таневски е еден од основачите, поранешен претседател и актуелен секретар на здружението. Тој е професор по историја, но работи друга професија. По првата сезона на квизот „20 секунди“ учесниците си организирале група на „Вибер“ каде што почнале секојдневно да комуницираат. Се договоривме неколкумина да појдеме во Ниш да видиме како ги организираат нивните натпревари, настрана од телевизиските квизови. Тоа беше пред пандемијата, собравме информации и на истиот принцип и тука почнавме да организираме квиз-натпревари – објаснува Таневски. Натпревари на Македонската квиз-асоцијација Во Србија оваа сезона повторно почнува да се емитува „Кој сака да биде милионер?“. Таневски вели дека кај нас ситуацијата со квизови е очајна.  Неколкумина од Македонија отидовме на тестирање во Србија, но не се пласиравме. Конкуренцијата е голема и верувам дека им даваат предност на своите државјани. Во Хрватска не ни можете да се пријавите ако не сте хрватски државјанин. И, така, сите одвај чекаме нова сезона на „20 секунди“. Долго време најавуваат трета сезона, но никако да почне снимање. Лани ова време веќе се снимаа емисиите – објаснува Таневски. Од квизот „20 секунди“ на МТВ / Извор: Јутјуб (принтскрин) Во меѓувреме почнале да ги организираат натпреварите во рамките на асоцијацијата. Една квиз-сезона трае од септември до мај. Се организираат четири мастерси (секој со по 200 прашања) и осум тематски натпревари (историја, географија, спорт и слично, со по 100 прашања). На 16 октомври ќе се одржи натпреварот на тема историја. Во Асоцијацијата во моментот има околу 25 активни членови, кои плаќаат по 1.200 денари годишна членарина, а пасивните по 600 денари. На натпреварите нема награди, учествуваме заради престиж. Овој тип натпревари потекнуваат од Велика Британија. И кај нив учеството е престиж, но тие ги користат како тренинг за учество на квизови. За жал, за нас е ретка можност каде што можеме да го покажеме нашето знаење – објаснува Таневски. Фото: Македонска квиз-асоцијација Според него, добар „квизаџија“ мора да одржува постојано кондиција и секојдневно многу да учи. Има неколку членови на асоцијацијата, кои се деноноќно активни. Ова е страст, ментална гимнастика и навистина е штета што нема доволно телевизиски квизови каде што би можеле да го покажеме нашето знаење. Телевизиски квизови на знаење се неопходни во Македонија – вели Таневски. Главните мастерси претежно се одржуваат во Скопје, но се трудат тематските квизови да ги организираат во градовите од каде што доаѓаат други натпреварувачи – Тетово, Неготино, Охрид и Кавадарци. Асоцијацијата веќе располага со солидна база на податоци со прашања и одговори, но најчесто некој однадвор им ги конципира прашањата за да можат другите да учествуваат во натпреварот. По натпреварот, учесниците меѓу себе си ги проверуваат одговорите. Од квизот „Потера“ на ХРТ1 / Извор: Јутјуб (принтскрин) Прашањата не се воопшто лесни, но во тоа е предизвикот. Пред мастерсите ние навистина многу учиме и се подготвуваме. Затоа стандардите се високи. Никој не може да ги одговори сите 200 прашања. И најдобрите учесници, од типот на ловците во хрватската „Потера“ – Крешимир Сучевиќ-Меѓерал и Деан Котига, од 200 прашања рекордот им е околу 140. Имаме и ние неколкумина одлични натпреварувачи со огромно знаење. Но, мора да се најде начин како ова знаење да го покажеме – завршува Таневски. Автор: Весна Ивановска-Илиевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Според последното истражување на Самостојниот синдикат на новинари и медиумски работници направено во 2021 година, повеќе од половина медиумски работници кај нас (52,5 проценти) имаат плати од 20 до 40 илјади денари. Дел од нив на месечно ниво добиваат повеќе од 40 илјади денари (4,8 проценти), а далеку поголем е бројот на оние што заработуваат плата под 20 илјади денари (28,4 проценти). Резултатите од истражувањето што е дел од публикацијата „Со заедничко дејствување до поголемо почитување на правата на новинарите и на медиумските работници“, покажуваат дека високи 41,6 отсто од анектираните новинари и медиумски работници се вработени на определено време, работат со договор за дело или хонорарно. Главнината од испитаниците  (80 проценти) имаат редовни примања, но на 11,9 проценти им се случиле доцнења во времетраење од еден до три месеци, односно плати, во последната година. Вкупно 62,9 проценти сметаат дека материјалната состојба е значително или делумно подобрена во последните три години, но 21,7 проценти сметаат дека ситуацијата е значително или делумно полоша, велат од ССНМ. Месечни примања помали од 30.000 денари имаат дури 72,9 отсто од испитаниците, што е приближно на граница на просечната плата во земјава, а повеќе од половината од испитаниците, 57,7 отсто, се незадоволни од своите примања и од својата економска сигурност. Овие податоци се показател за социо-економска состојба на мнозинството вработени во медиумскиот сектор и тоа во континуитет во последните неколку години. Самостојниот синдикат на новинари и медиумски работници има став дека тековните месечни примања се далеку под потребните и дека со оглед на економската криза, па и според тоа колку средства се слеваат во медиумите, неопходен е раст на платите на новинарите и на медиумските работници. Во исто време, ССНМ во редовните, па и засилени средби со своето членство во последниот период, но и воопшто со луѓето ангажирани во медиумите, доаѓа до информации за ангажирања без договори, пролонгирање на дозволениот период на ангажмани на определено, исплата на рака и така натаму, наведуваат оттаму. Дополнуваат дека работата во недела, ноќни и празнични дневници, како и минат труд, се долго предмет на „борба“. ССНМ секогаш инсистирал на нивна примена во сите медиуми. По последните законски измени и по период на адаптација, во текот на оваа година голем дел од македонските медиуми започнуваат да ги практикуваат на дело обврските што им се наменети од државата. Но, треба да се истакне дека тоа и во овој дел има отстапки, па бележиме нецелосни суми при исплатата на месечните примања, нивно доцнење, а дел се само уште во најава, посочуваат од Синдикатот. Од Здружението на новинарите на Македонија, на прашањето колку изнесува просечната плата на медиумските работници во Република Северна Македонија и колку е под или над просекот, одговараат дека најголем дел од новинарите имаат месечни примања далеку под просечната плата во земјава, која во 2021 година изнесуваше 28.869 денари. Платата на најголемиот дел од младите новинари, според анкетата на ССНМ, не ја достигнува ниту оваа цифра. Шест отсто од анкетираните млади новинари одговориле дека земаат помалку од 25.000 денари, а дури 27 проценти од нив се платени помеѓу 15.000 и 20.000 денари. Останатите 12,9 отсто одговориле дека нивната плата е од 25.000 до 30.000 денари, односно 24,6 проценти дека имаат плата повисока од 30.000 денари. Нешто подобра е состојбата во јавниот сервис, каде што просечната плата на новинарите во 2020 година изнесувала 38.120 денари, иако се смета дека платите на новинарите, особено тие што не се почетници, се пониски од платите на новинарите во националните приватни телевизии, велат оттаму.Директорот на Медиумската информативна агенција МИА, Драган Антоновски, вели дека социо-економската состојба на новинарите во нашата држава никогаш не била добра. Можам да кажам дека тоа е поради тоа што во медиумскиот простор има многу луѓе кои се нарекуваат новинари и мислат дека работат новинарство. Има многу луѓе кои што се заталкани, а и има многу луѓе кои си ја сакаат професијата и работат професионално. Целата таа различна структура различно се пазари и се согласува да работи, така што, во тој контекст е и различно плаќање и позиционирање на новинарите. Различно е кога новинарите работат за професијата и кога работат за газдите, за бизнис центрите, за политичките центри, и затоа имаме една многу различна скала на тоа колку се платени и што и како добиваат, вели Антоновски. Дополнува дека предноста во државните институции е што сепак има некаква рамка во која што се договорени и загарантирани најголем дел од работничките права, за разлика од приватните медиуми. Како што информира Слаѓана Миливојевиќ претседателка на Синдикалната организација при МРТ, просечната основна нето плата на новинар во МРТ е над просечната нето плата во државата, а за соцо-економската состојба на новинарите во МРТ, вели дека е на задоволително ниво. Во МРТ надоместоците се исплаќаат и се почитува законот. Ние го следиме трендот со растот на минималната плата, а како синдикат помагаме финансиски за многу работи кои ќе ја олеснат живеачката на вработените, вели таа. МИА и МРТ со колективни договори во борба за унапредување на работничките права Медиумската информативна агенција - МИА и Македонската радио телевизија се национални сервиси со колективни договори кои ги регулираат и унапредуваат работничките права. Според Антоновски, борбата за добивање сѐ поголеми работнички права била и ќе остане константа во иднина. Меѓутоа, тоа е двострана улица, не е само да се бараат работнички права, треба и да се испорачуваат. Можам да зборувам и од друг агол, да речеме како прв човек на агенцијата. Една димензија е дека работничките права никогаш не се доволни, тука можам да се согласам, меѓутоа, и оствареното никогаш не е доволно и вообичаено новинарите таа страна не ја гледаат. Еден добар дел од нив прават сѐ што треба за да си ја заработат платата, добар дел мислат дека платата следува со самото тоа што ќе се отвори вратата и ќе се влезе во медиумот. Така што, има многу елементи кои што придонесуваат да биде лоша сликата во тој контекст, смета тој. Како што вели, МИА има седумчасовно работно време и исплаќа прекувремени часови, работата во недела, ноќни и празнични дневници, како и минат труд. Има плати, кои, такви какви што се, се редовни, нема доцнење. МИА дава два слободни денови за деновите кога се работи за викенд, се даваат други додатоци на плати, така што мислам дека дефинитивно сме лидери во контекст на тоа колку можеме да исплатиме и колку се плаќа, вели тој. Во однос на прашањето за вработувањата во агенцијата и фактот што за истите мора одобрување од Владата, Антоновски споделува дека веќе се преземени активности во поглед на позиционирањето на МИА. Идејата е да направиме закон за МИА. Ние сме сега дел од владини институции, сопственост на Владата. Сметаме дека, доколку МИА биде под Собрание, регулирана со закон, ќе имаме постабилна одржливост, заради тоа што ние сега зависиме и мора да добиеме, без оглед на тоа дали имаме доволно средства или немаме, одобрување од Министерството за финансии. Имаме млади луѓе кои што треба да ги вработиме, за кои што е испратено барање, ние сѐ уште немаме ниту позитивен, ниту негативен одговор. Барем да имаме негативен одговор да им кажеме на луѓето дека тоа е тоа, да си го бараат „чарето“. Немаме никаков одговор и тоа трае со месеци и сметам дека е некоректно, вели тој, дополнувајќи дека има луѓе кои заминале во пензија и за кои не треба некаква посебна процедура да се пополни нивното место. Антоновски посочува дека МИА е еден од ретките медиуми кој има колективен договор. Сега сме во фаза кога треба да го надополниме. Да видиме што е одржливо, што не, и сето тоа во насока на подготвеноста да одиме постојано нагоре, кон подобрување. Бидејќи доколку имате солидни работнички права, обезбедени услови, тоа значи и поголема успешност. Само по себе тоа ни е јасно, меѓутоа, амбиентот во кој што сме ни прави некакви ограничувања до каде би можеле да одиме, вели тој. Миливојевиќ, исто така, вели дека со гордост може да каже дека јавниот радиодифузен сервис има потпишано колективен договор кој регулира сѐ што треба за заштита и унапредување на работничките права. Хонорарците „најранлива“ категорија во новинарството Од ССНМ велат дека хонорарците се „најранлива“ категорија во новинарството и во сите професии поврзани со медиумите. Сè уште се многу, нивните приходи за одработеното доцнат, а често и не се исплаќаат. Неколку случаи, особено со дописниците, се вистински лични драми. Така, имаме дописник од една ТВ кој нема никаков договор, а за куќата работи веќе седум-осум години, а на една поголема група хонорарци им беа „прескокнати“ четири месеци. Главниот проблем на хонорарците е што се во прекаријатска позиција, со несигурен, нередовен приход, кој во секој момент може да престане, велат од ССНМ. Од ЗНМ, исто така, сметаат дека работниот статус на многу новинари, особено во приватните медиуми, е несигурен. Бидејќи новинарите главно имаат договори на определено време или хонорарни договори, не им се исплаќа надоместокот за пензиско и за социјално осигурување, примањата им се ниски, а не им се почитуваат и другите работнички права. Поради тоа, новинарите се многу поранливи на притисоци, како од менаџерските структури, така и од сопствениците и од политичарите. Притисоците најчесто се суптилни и малку видливи, новинарите главно се воздржуваат отворено да зборуваат за овие појави и ретко пријавуваат кога им се прекршуваат основните права, велат оттаму. Од ССНМ дополнуваат дека, иако се оценува дека новинарите во редакциите главно имаат поголема слобода, сепак има многу влијанија врз секојдневното работење, кои не се толку видливи, односно има повеќе самоцензура, отколку директни притисоци. Подобрувањето на финансиската „атмосфера“ бара сериозен пристап За подобрувањето на финансиската „атмосфера“ во која работат новинарите и медиумските работници, особено хонорарците, од ССНМ велат дека одржале средби и со некои од работодавачите и побарале да бидат заштитени правата на вработените со акцент на хонорарните соработници. Во исто време, постојат и заложби за поставување долни граници или минимални плати, и тоа по сектори, но за таков потфат ќе треба обединување на голем дел од членовите во ССНМ што би значело и мандат за барањата, велат од Синдикатот. Од ЗНМ се согласни дека во овој контекст е потребно продолжување на напорите на ССНМ, со поддршка на ЗНМ, во потпишувањето нови колективни договори со приватните медиуми. Потребно е спроведување кампањи и обуки, преку кои новинарите и медиумите би се запознале повеќе со своите основни работнички права. Еснафските новинарски здруженија треба да продолжат да обезбедуваат правна помош и советодавни услуги на новинари и на медиумски работници. Исто така, неопходно е интензивирање на соработката и на дијалогот со институциите во интерес на заштитата на работничките права на новинарите и на медиумските работници, се некои од решенијата што ги наведува ЗНМ. Во врска со прашањето како малите плати влијаат врз квалитетот на известувањето, од ССНМ велат доколку тргнеме од претпоставката дека квалитет најлесно се добива со високи плати, тогаш, според нив, јасно е дека со мала инвестиција сопствениците не може да се надеваат на квалитетно известување. Секако, доколку сметаат дека професионалното известување е во нивен интерес. За жал, сведоци сме дека не е мал бројот на медиумски сопственици што не го гледаат медиумот како јавно добро и бранител на јавните интереси, што, впрочем, е и основната функција на новинарството и на медиумите. Другата димензија, долгорочна, е дека младите се демотивирани од сознанијата за мали приходи, па како резултат на тоа се јавува отсуство на студенти по новинарство и на групите комуникација и медиуми, а познато е дека со помала база, помала е шансата за квалитет, посочуваат од ССНМ. Од ЗНМ велат дека новинарите и медиумските работници што работат во неповолни услови, имаат ниски финансиски примања, немаат мотивација за работа и се подложни на влијанија. Новинарите велат дека најголем проблем претставува фактот што на сопствениците на медиумите најчесто тоа не им е основен бизнис. Па, така, во заднина на медиумот постојат други фирми, кои, пак, се врзани со тендери со министерства и институции, и од тој аспект постојат табу-теми за одредени медиуми. Таквата состојба е особено изразена во локалните медиуми. Во тој контекст, во текот на изминатава година, со оглед на тоа дека сè уште беше актуелна здравствената криза предизвикана од пандемијата, новинарите и медиумските работници чувствуваа уште поголема несигурност за својата работа, а тоа, пак, водеше кон демотивираност и самоцензура, велат оттаму, дополнувајќи дека најлоша е позицијата на новинарите во локалните и во регионалните медиуми, поради тоа што овие медиуми се во лоша финансиска состојба, а освен тоа, во малите средини локалните моќници можат полесно да вршат притисок. Антоновски, исто така, смета дека малите плати влијаат на информациите што се продуцираат. Доколку новинарот е демотивиран, нема да работи. Ако новинарот е малку платен, оставате можност да го плати некој друг, за да испродуцира некаква лажна информација, или да биде субјективен, наклонет кон едните, или кон другите. Идеални услови се новинарите да го добијат тоа што го заслужуваат, да бидат платени толку колку што треба да бидат платени за да функционираат во општеството, вели тој И Миливојевиќ смета дека малите плати многу влијаат врз квалитетот на известувањето и, како што вели, работникот мора да биде задоволен, а со тоа и попродуктивен. Социо-економската положба на голем број медиумски работници во Северна Македонија е на незавидно ниво. Нерегулираниот работен статус ги изложува на притисоци, а сето тоа придонесува кон нискиот квалитет на информации, кои како такви, пуштени во етер, влијаат поразително. Високиот притисок, долгите работни часови и малата плата ја „ослабуваат“ седмата сила, чија енергија е неопходна за борба против дезинформациите што го нагризуваат општеството. Автор: Ангела Рајчевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Ширењето дезинформации преку фотографија е речиси толку старо како и самиот медиум. Постојат многу примери на исценирани или на изменети фотографии како дел од политичка пропаганда или во улога на поддршка на најразлични наративи. Во дигиталната ера, дополнително, оваа практика достигнува нови височини, при што уредувањето фотографии станува сè пораспространето и софистицирано, а „злоупотребените“ фотографии се шират глобално за неколку секунди. Фотографот Ѓорѓи Личоски смета дека дезинформациите се огромен проблем во новинарството и тие се зголемуваат со невидена брзина. At the 2014 Winter Olympics, Saturday, March 5, 2016, in Sochi. Јас се занимавам со фотоновинарство повеќе од 30 години и можам да кажам дека дезинформирањето е нешто што е излезено од контрола. Со оглед на тоа што кај нас фактички изумреа весниците, новинарството се сведе на интернет-новинарство каде што нема никаква контрола. Уште помалку се одговара за пишаниот збор. Армии луѓе, партиски војници, нè засипуваат со дезинформации на секое ниво и тоа е нешто што е навистина излезено од контрола, вели тој. Според фотографот Роберт Атанасовски, манипулацијата преку фотографија е една од најпопуларните и најефикасни форми за манипулирање со луѓето. Причината за ова лежи во фактот што луѓето се визуелни суштества и фотографиите, повеќе од текстот, можат побрзо и поефикасно да влијаат врз нив. Исто така, од искуство велам дека луѓето имаат поголема веројатност да веруваат во фотографии отколку во текст, смета тој. Додава дека ако весникот или порталот има лошо мислење за конкретен политичар, уредникот на фотографија или на весникот може да избере полоша фотографија од тој политичар сликана во крупен. Нагласува дека тоа веќе се случувало кај некои од нашите медиуми и е еден вид манипулација. Во почетокот на 20 век, фотографијата престана да биде само уметност и илустрација во весниците, таа почна да се користи за маркетинг и за конкретни цели. Фотоманипулациите станаа екстремни заради промоција на производи или за презентација на одредени политички цели. Фотографија во весници или за маркетинг цели се користи со намера читателот да реагира со некакво политичко дејствување, на пример, омраза кон некој политички лидер. Тоа е веќе пропаганда и можеби е најлошиот вид. Но, има и други начини, образложува Атанасовски. Лажниот контекст го наведува како еден од најопасните начини на манипулација. Ова е ситуација кога одредена фотографија се користи во контекст што не е соодветен, односно за илустрација на настан што не се однесува на неа. Овде, се разбира, не мислиме на очигледно измислена и однапред смислена фотографија што служи за потребите на рекламирање и слично, туку фотографија што постои и е достапна на интернет или во архива на фотографии, за весник или за објава на социјалните мрежи. На овој начин целосно се менува изворното значење и карактерот на фотографијата или на одреден настан, вели тој. Во оваа смисла, како што дополнува, постои свесно претерување во претставувањето на постојните ситуации за да се привлече вниманието на носителите на одлуки или на пошироката јавност за некој проблем. На пример, кога целта е пошироката јавност да се вознемири поради неодговорниот однос кон природата, тогаш фотографијата од најзагадените реки во светот често може да се користи како своевидно предупредување или во кој било контекст во врска со загадување. На пример, се зема фотографија од некоја загадена река од каде било и се пишува дека Вардар е загаден поради конкретни интереси, посочува Атанасовски. Peaks of the highest buildings the only one that could be seen from mountain Vodno whereas town is covered by extreme fog created from pollution in Skopje on December 15, 2017.High pollution levels have been plaguing Macedonia for years, especially the citiy of Skopje, which is among Europe’s most polluted areas. / AFP / Robert ATANASOVSKI Личовски вели дека манипулациите со фотографии се присутни секојдневно. Фотошопирање на фотографиите, манипулација со времето и местото на фотографијата, крадење фотографии и пишување текст со различен контекст е нешто што стана нормално на нашите простори, вели тој. Нејасна законска регулатива и масовно крадење авторски фотографии, секојдневие во македонското фотоновинарство Во земјава постои нејасна законска регулатива што се случува со фотографијата по нејзиното објавување на интернет, вели Личовски, кој дополнува дека фотографиите се крадат масовно и ретко некој одговара за тоа. Има луѓе што се обидуваат со тужби да се справат со медиумите што крадат фотографии, но, дефинитивно, фоторепортерите немаат контрола врз фотографиите по нивното објавување на интернет, вели фотографот Личовски. Атанасовски, исто така, се согласува дека немаат контрола врз фотографиите. Ние буквално немаме контрола врз фотографиите доколку се објавени на интернет, што начелно објавуваат за конкретен  настан што е поврзан со одредена случка. Нормално, секогаш имам доверба и најдобра намера што се однесува до нормален медиум што се занимава само со факти, но тука веќе се јавуваат социјалните мрежи со илјадници коментари и толкувања и тука веќе има простор за манипулации и за извртување на вистината, вели тој. Според него, ние сме далеку од почитување авторски права. Дури можам да кажам дека кај нас најмалку се почитуваат авторските права во регионот. Сме пробале различни стратегии досега. Не велам не, но делумно безуспешно. Останува на крај со тужби да ги решаваме проблемите. Но, сега веќе ситуацијата е малку променета бидејќи некои колеги почнаа преку судови и адвокати да си ги бараат правата и успеваат во тоа. Тоа е некој почеток за решавање на проблемот. Сè додека не се донесе закон специјално за авторски права и за конкретни ситуации за фотографии, состојбата ќе биде таа. И по малку да се смени совеста на медиумите што мислат дека интернет-просторот е нивен без ограничување, смета тој. Children cry as migrants wait on the Greek side of the border break through a cordon of Macedonian special police forces to cross into Macedonia, near the southern city of Gevgelija, The Former Yugoslav Republic of Macedonia, 21 August 2015. Macedonian police clashed with thousands of migrants attempting to break into the country after being stranded in no-man’s land overnight, marking an escalation of the European refugee crisis for the Balkan country. EPA/GEORGI LICOVSKI Личовски, пак, вели дека ситуацијата со фотоновинарството кај нас е катастрофална во секој поглед. Бројот на фоторепортери во Македонија во 2001 година беше повеќе од 40, бевме солидно технички опремени и имавме солидни плати споредено со нашите балкански колеги. Денес, професионално со новинарска фотографија се занимаваат десетина луѓе, кои се многу лошо платени, ужасно опремени, а најстрашно од сè е што нема веќе млади луѓе што сакаат да се занимаваат со оваа професија. Авторските права не се почитуваат, нè крадат безмилосно, а ретко кој успеал со тужби да наплати кражба на фотографија. Фотоновинарството е професија во изумирање во Македонија, вели тој. Што се однесува за конкретна новинарска фотографија, Атанасовски посочува дека сè уште знаеме да бидеме конкурентни и забележува дека поради кризата во медиумскиот простор, има и криза во смисла за намален број фоторепортери. Суштината на новинарството и на фотографијата е да ја пренесат вистината Според Личовски, суштината на новинарството и на фотографијата е да ја пренесат вистината, затоа и постои новинарството. Доколку луѓето изгубат верба во медиумите, како што веќе се случува во нашата држава, тогаш е бесмислено постоењето на медиумите, ако веќе тие станаа алатка во рацете на партиски и криминални структури за дезинформација на луѓето, смета тој. A file picture dated 13 August 2015 shows an exhausted and frustated migrant holding his head after he missed to get a place on a train heading to the Serbian border at the train station in Gevgelija, The Former Yugoslav Republic of Macedonia (FYROM). The summer of 2015 put the cooperation between EU countries to a test when more than a million refugees entered Europe fleeing from wars and poverty. The 60th anniversary of the signing of the Treaty of Rome is marked on 25 March 2017. The treaty was signed on 25 March 1957 by Belgium, France, Italy, Luxembourg, the Netherlands and West Germany to form the European Economic Community (ECC). It continues to be one of the most important ones in the history of the European Union (EU). EPA/GEORGI LICOVSKI Атанасовски се согласува дека известувањето за вистината е основа. Само така ќе нè биде и ќе функционираме во нормален медиумски простор. Затоа што сме му потребни на општеството да бидеме неговите очи и неговата совест,  вели тој дополнувајќи дека тоа не треба да им се препушти на поединци и на медиуми што без контрола и заради лични интереси објавуваат фотографии и вести. Личовски вели дека не е толку тешко да се избегнат дезинформациите и дополнува дека е потребна двојна или тројна проверка на изворот на информација или фотографија. Според него, некогаш треба и да се почека за да имаш време вистински да провериш дали е нешто вистина или не. Атанасовски заклучува дека вистината понекогаш е повредена од некаква невистина или лага, конкретно, а фотографиите се многу потешки за манипулација од зборовите, затоа што прикажуваат конкретна ситуација, а со зборовите лесно може да се манипулира. A protester write on the facade of the Ministry of Justice building with color spray during an anti-government protest in Skopje on May 20, 2016, in a series of protests dubbed Colorful Revolution. Crisis-hit Macedonia on Wednesday postponed elections due next month, after the European Union called on Skopje to delay the polls to ensure they could take place freely and fairly. The delay was agreed by parliament, which reconvened after Skopje’s constitutional court froze all activities related to the controversial parliamentary polls scheduled for June 5. / AFP PHOTO / Robert ATANASOVSKI Секако најважно е професионалното и објективно новинарство што ја вклучува и новинарската фотографија. Вистината секогаш е потешка за манипулација. И искуството да се препознае манипулацијата е најважно, смета тој. Фотографиите ја зголемуваат вербата во изјавите. Тие служат како доказ дека некој настан се случил и се полесни за меморирање. Вистината во фотографијата не е само во автентичноста, важно е како фотографиите се вклопуваат заедно, каква е нивната наративна структура и како функционираат во одредена публикација. Сите фотографии исполнуваат конкретни функции во специфични контексти и можат да го променат значењето и да го изменат контекстот, па токму затоа е неопходно да се внимава со нивната употреба и уредување и да се почитуваат авторските права што стојат зад објективот. Автор: Ангела Рајчевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Постојат медиуми што наведуваат извори и линкови со кои ги поткрепуваат своите истражувања и ѝ овозможуваат на публиката да има увид во процесот на создавањето на приказната, преку кој таа би можела да разјасни некои од несаканите ефекти од секогаш присутните предрасуди. А постојат и такви на кои им се верува „на слепо“, оние што процесот на создавање го чуваат за себе, а веста, најчесто, знае да остане непотврден факт. Познато е дека за вестите е најважно да се точни и вистинити, но денес станува еднакво важно публиката да види како тие се прават, од каде доаѓаат информациите и како функционираат. „Транспарентноста не е исто што и објективноста, еднакво како што објективноста не е исто што и професионалноста“, вели Катaрина Синадиновска од Советот за етика во медиумите на Македонија. Според неа, клучно е информацијата да биде професионално обработена и така и пласирана, а правото на став на медиумот е неприкосновено. Што значи тоа? Тоа значи информацијата да биде силно истражена пред да биде прогласена за факт, а доколку станува збор за мислење или став, во согласност со уредувачката политика на медиумот, тоа треба да биде јасно назначено. Ова е многу важно за транспарентноста за да не се мешаат мислењата со фактите и за да знае јасно читателот или гледачот за каков новинарски жанр станува збор, дали е вест или коментар - вели таа. Во однос на транспарентноста, Синадиновска вели дека за самиот процес на подготовка на вести таа е еднакво важна и дека секогаш помага кога медиумите се отвораат за граѓаните и наоѓаат начини да ги пуштат да „ѕирнат“ во редакциите.  На тој начин одблиску ќе видат како изгледа еден процес на подготовка на вести или пишување текст, низ какви професионални филтри поминува информацијата во рамките на една редакција и ќе сфатат дека кога станува збор за професионално новинарство, тоа никако не значи дека некој може да седне и да си напише што ќе му падне на памет, туку дека тоа е сериозен процес што бара неопходни професионални квалификации - вели Синадиновска. Од Здружението на новинарите на Македонија велат дека транспарентноста не само што ја претставува објективноста, туку и ја потенцира етичноста и професионалноста во новинарството. Сметам дека мора да се најде ефективен начин за подобра комуникација и транспарентност во односот и работењето внатре во редакциите помеѓу колегите новинари како и помеѓу новинарите и медиумските работници од една страна и институциите од друга страна. Секоја половична информација што нема доза објективност во себе остава простор јавноста да се сомнева во веродостојноста на информациите, а со тоа да се доведе во прашање и професионалниот пристап при работата на новинарите - вели Милан Спировски од ЗНМ. Според него, важно за читателите, слушателите и за гледачите, е да видат како се прават вестите и од каде доаѓаат информациите, но, дополнува тој, „уште поважен е квалитетот и вистинитоста на вестите и информациите, секако и дали во процесот на продуцирање на вестите се почитуваат минимум новинарските етички стандарди“. Транспарентноста е приказ на одреден процес Она во кое порано верувавме затоа што сметаме дека авторот е објективен, сега веруваме затоа што преку пишувањето можеме да ги видиме изворите и вредностите што го довеле до тој став. Јасноста, односно примерите во контекстот и откривањето на податоците, односно листата на извори, можат да им овозможат на читателите независно да ги проверат податоците што се наведуваат во приказната. Транспарентноста во новинарството, според Синадиновска, се содржи во тоа новинарите да бидат јасни и прецизни во изнесувањето на своите ставови и одговорно да известуваат, да бидат колку може повеќе интерактивни, односно да ги вклучат публиката и читателите во својата работа, да им дадат простор за коментари и фидбек, да најдат начин за остварување комуникација со нив, и, се разбира, „јасно и отворено да ги имаат наведено своите финансиери и своето сопствеништво“.  Спировски вели дека транспарентноста во новинарството е тесно поврзана со објективноста и кредибилитетот на новинарот или медиумот каде што тој работи. Од исклучителна важност за публиката, но и за лицата што работат во одреден медиум е да се изгради тој авторитет и кредибилитет преку транспарентност во процесот и во работата. Транспарентноста претставува приказ на одреден процес и начин како го правите тоа и да се објави што навистина ве поттикнало како човек, како професионалец и како организација (медиум) токму така да направите одредена работа. Тука спаѓаат неколку компоненти, најнапред за да се постигне кредибилитетот на еден одреден медиум, како и авторитетот на медиумот кон публиката како и луѓето што работат во тој медиум, не само што се објективни и транспарентни, публиката има увид како и колку се доследни во тоа и колку се залагаат за креирање добри приказни што јавноста треба да ги види - образложува тој. Од СЕММ велат дека имаме секакви примери за (не)транспарентни медиуми. Од максимално нетранспарентно до целосно посветени на зачувување на овие професионални начела и негување еден отворен и отчетен однос со публиката и со јавноста - вели Синадиновска. Спировски, пак, посочи на неколку активности што ги спроведува ЗНМ заедно со СЕММ, а кои, според него, се во насока за зголемување на професионалноста преку транспарентен начин да се регулира онлајн просторот во земјава. ЗНМ во соработка со Советот за етика во медиумите на Македонија (СЕММ) креира Регистар на професионални онлајн медиуми во земјава каде што за да се стане член, потребно е да се исполнат неколку услови транспарентно сопствеништво, објавен импресум, почитување на стандардите на Кодексот на новинарите, Повелбата за етичко известување за избори и Статутот на СЕММ, објавените текстови да се потпишани од автор, а доколку се преземени од други медиуми тоа да биде наведено, во согласност со Законот за заштита на авторски права - појаснува тој. Откривањето на начинот на кој се собираат информациите и се известува за нив, предуслов за транспарентност Според експертите, организација што обезбедува ресурси за проверка на факти и линкови до истражувањето што го поткрепуваат известувањето се смета за транспарентна организација. Синадиновска вели дека СЕММ постојано работи со членките во изнаоѓање најдобри решенија и практики за зголемена медиумска транспарентност и, како што вели, самите тие како организација организираат отворени седници на Комисијата за жалби каде што секој граѓанин, колега, заинтересиран поединец може да ја следи седницата и да има увид како СЕММ, всушност, работи. Во врска со прашањето кои стандарди во медиумска индустрија би придонеле кон откривањето на начинот на кој се собираат информациите и се известува за нив, таа вели дека тоа е оставено на самите компании и е нивно индивидуално право. Тоа во најголем дел зависи од нивната креативност и начинот на кој ја доживуваат сопствената новинарска мисија освен кога станува збор за делот за транспарентно финансирање што го опфаќа и легислативата и самиот СЕММ преку критериумите за членство - вели Синадиновска. Според Спировски, ЗНМ секогаш се залага и апелира да се почитува етичкиот кодекс на новинарите односно да се запазат професионалните стандарди. Во точката 11 од Препораката CM/Rec(2018)1[1] од Комитетот на министри до земјите членки за плурализам во медиумите и транспарентност на медиумската сопственост (усвоена од Комитетот на министри на 7 март 2018 година, на 1309-тата средба на замениците министри) се вели дека усвојувањето регулатива за медиумска сопственост и нејзино ефективно спроведување може да играат важна улога во поглед на медиумскиот плурализам. Таквото законодавство може да ја зголеми транспарентноста на медиумската сопственост; може да ги реши прашањата какви што се меѓумедиумска сопственост, директна и индиректна медиумска сопственост и ефективна контрола и влијание врз медиумите. Може да придонесе и за обезбедување ефективна и јасна поделба помеѓу спроведувањето политичка власт или влијание и контролата над медиумите или одлучувањето во однос на медиумските содржини. Транспарентноста на медиумската сопственост, организацијата и финансирањето, помагаат да се зголеми одговорноста на медиумите - образложува тој. Неопходно е медиумите да развијат доброволни стандарди во индустријата за да го откријат начинот на кој ги прибираат информациите и известуваат за нив. Ова ќе придонесе кон градење на кредибилитетот и авторитетот на медиумот и на луѓето што работат во него, бидејќи не само што се објективни и транспарентни, туку публиката има увид во тоа како и колку се објективни и транспарентни и колку се залагаат за креирање добри приказни што јавноста треба да ги види. Автор: Ангела Рајчевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).  

Нема полувистина или лага. Само лага. Би требало да се јават, да истражат и да проверат. Сè се сведува на препишување од социјални мрежи и кога пишуваат лаги, не размислуваат дека истата таа наводна вест влијае врз твоите најблиски – вели актерот Сашко Коцев Денес веќе никој не може да се заштити од дезинформација, затоа што протокот на информации со технолошките достигнувања е многу брз, нивото дури и на жолтиот печат е веќе надминато. Денес се случува инстант информација и вест, без никаква етика и никаква регулатива. Дури и да не е медиум, денеска информацијата лесно и брзо ја пренесува самиот читател со еден статус, а уште полесно друг читател стигнува до таа вест/информација – вели актерот Сашко Коцев, кој неретко бил мета на дезинформација. Како тој се справува со таквите ситуации, како возвраќа, дали демантира? Сашко Коцев Живееме во полусветови Како што вели популарниот актер, лажни вести или дезинформации за него има на „сосема нерелевантни портали (ако воопшто може да се наречат така)“. Нема полувистина или лага. Само лага. Би требало да се јават, да истражат и да проверат. Сè се сведува на препишување од социјалните мрежи и кога пишуваат лаги, не размислуваат дека истата таа наводна вест влијае врз твоите најблиски. Со еден збор – тоа се полусветови – вели актерот Коцев, еден од стожерите на Македонскиот народен театар. Тој вели дека некои од објавите не ги ни дочитува, туку само се насмевнува, но на некои знае и да испаничи, па ги известува најблиските дека не станува збор за вистина, а на некои им бара објаснување како се родила самата информација и го бара изворот. Ретко реагирам јавно со демант, а само еднаш сум реагирал бурно и тоа многу одамна. А, еве, како одминуваат годините, реагирам сè помалку, затоа што го разбирам и го согледувам опкружувањето и борбата за читаност. Најстрашна случка беше кога пред 5-6 години беше објавена вест дека телото на човек со кого го имавме истото име и презиме и кој трагично загинал, ќе биде пренесен во Македонија за два дена. Немаше никакво дополнително објаснување во медиумите, туку само стоеше истото име и презиме. Беше многу стресно, признавам, за сите најблиски. Сочувство до најблиските на лицето со исто име и презиме како мене – споделува Коцев. Според него, најважно е да се освести консументот на информации, да ги проверува изворите и да почека релевантен медиум за истата информација. Кого го интересира кој се развел, кој се скарал За неговата колешка Весна Петрушевска, демантирањето не е решение и таа најчесто прави своја процена каде воопшто нешто е објавено и со каква намера. Весна Петрушевска Тоа е време што јас си го почитувам, а и ќе им се даде многу повеќе кликови (читај) пари – се шегува актерката. Таа вели дека се труди да не паѓа на „прва топка“ и проверува една информација на повеќе веб-страници. На крајот од денот, информациите од типот: кој со кого е, кој се развел, кој се скарал... кого тоа го интересира? Мене, не! Но, многу е значајно да се доведе до ред кој може да има портал, кој ги задоволува информативните стандарди и треба да има казни за сите повреди, како што е углед и достоинство. Кај нас сè се пишува со таква леснотија што е поразувачки. Нема никаков етички и човечки однос! – категорична е Петрушевска. За водителот и новинар Марко Марк, денес не мора да се занимавате со професија што е од јавен карактер за да бидете нечиј предизвик и мета за лажна вест, дезинформација и слично, „доволно е да имате корисничко име на која било социјална медиумска платформа споделувајќи нешто суптилно и лично и потоа веднаш без пардон можете да се најдете во инспирацијата на некој непознат автор“. Иако најдлабоко во себе верувам дека во универзумот се случуваат настани за кои ни нашата најбујна фантазија не може да потврди дека ние сме ги создале или поттикнале. Никогаш не можеме да го промениме надворешното случување, тоа што е неопходно е промена само на нашето доживување или да го наречеме патот кон умешноста на живеењето, дури и во најситните детали… Секогаш ќе постојат креатори на стории, содржини за кои ни самите нема да бидеме свесни дека некој ќе нè поистовети со нешто, ќе нè обвини непотребно, не можејќи и немоќни секојпат да ги спречиме овие „настани“, дури на момент ќе ни го заматат умот, за миг со непријатната вистина… Вистина, со почетокот на технологијата започна и конкретната дехуманизацијата зад тастатурата – вели Марк. Марко Марк: Секогаш да се чита изворот, авторот „Во светот не постојат жртви и злосторници. Ниту сте жртва на туѓите избори. На некој начин сами сте го создале она што велите дека го презирате, а бидејќи сте го создале, значи сте го избралe“ – оваа мисла од Нил Доналд Волш поместена во книгата „Разговори со Бога“ му е водилка на темата. Марко Марк Бидејќи повеќето од нас се дневни консументи на приказните, опсервираме сѐ околу, мораме само да знаеме дека во огромен дел денес сѐ се прави за поголем рејтинг, монетизацијата е секаде присутна, па самите наши кликови, посети, дегустирања, читања, некому му носат личен профит и додавање уште некоја монета во личниот трезор. Неопходна е дигиталната писменост, присуството на менталната дијареја… За почеток, мојата препорака е секогаш да се чита изворот, авторот, релевантноста на текстот… Нека биде мал предуслов за да не бидеме повторно нечија жртва на измиени мозоци или мета на пазарот на маркетингот – вели водителот. Според него, кога постојат состојби, ситуации, сценарија каде што навистина е загрозено личното право или, пак, е загрозена нечија животна приказна, некогаш е неопходно да се преземе конкретен чекор. Постои и дирекција за заштита на лични податоци каде што би се пријавила повреда на правото на заштита на личните податоци или за посериозни интервенции во МВР. Но, цврсто верувам дека на крајот присуството на мудрото, свесното, рационалното, нашата трезвеност е интелигентната реакција и одговор на која било ниско свесно упатена провокација до нас и агресијата, гневот, нетолеранцијата, нетрпеливоста нема да ни донесе спокој. На крајот, простувањето, според мене, е најдобрата одлука – завршува тој. Автор: Сребра Ѓорѓијевска Текстот е подготвен во рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).

Еднаш, памeтам дека „заринкав“ на некаква лажна вест за убиство на млада медицинска сестра, потоа се случи да поверувам на вест во врска со некакво наводно законско решение за кое подоцна се покажа дека, воопшто, и не постои ниту, пак, се расправало за него во Собранието… Да бидам искрена, додека бев „понова“ на Фејсбук, доста често ми се случуваше да се залетам и да „треснам“, споделува д-р Елка Јачева-Улчар од Институтот за македонски јазик. Но, таа признава дека со текот на времето учела како да се однесува на социјалните мрежи. По принципот „им се случува и на најдобрите“, поразговаравме со неколкумина наши универзитетски професори за тоа како се штитат од дезинформации или, во случај да им се испушти контролата, како постапуваат. Прво научив дека не треба секогаш да донесувам суд за информацијата врз основа на насловот. Многу често се случува насловот да биде некаков „авторски“ заклучок што нема никаква врска со веста. Кога во неколку наврати ми се случи некаква моја објава да биде сосема погрешно пренесена или толкувана од некои портали, научив дека не треба да им се верува на сите портали и дека има и такви што ја извртуваат вистината заради поголем степен на сензационалност и читаност… Што знам, веројатно, тоа е данокот што го плаќа секој што тргнува од себе: за сериозни работи никогаш не лажам и не ми паднало на памет, макар и на шега, јавно да пласирам некаква лага, онака колку нешто да се каже за да се чита. Оттука, веројатно, мојата слепа верба дека сопствениците на портали не измислуваат… па, сепак, не е секогаш така… – смета Јачева-Улчар. Не сакам да ја изгубам довербата од кажаното кај пријателите Нејзини пријатели знаат да ја прекорат дека споделила лажна вест, а во тој случај, или се извинува или во постскриптум објаснува зошто споделила таква вест, што ја завело или ja довело во заблуда или доколку нема голем број реакции, ја брише споделената објава. На мојот профил не сакам да се вртат објави со лажни вести, зашто не сакам да ја изгубам довербата за кажаното кај пријателите, според наравоучението од онаа басна кога волкот, по низата лажни аларми дека дошол да ги јаде овците   ̶   навистина се појавил, а веќе никој не верувал дека е тоа така. Не можам баш најточно да се сетам кога првпат сум била „насанкана“ на лажна вест. Еднаш, паметам, дека „заринкав“ на некаква лажна вест за убиство на млада медицинска сестра, потоа се случи да поверувам на вест во врска со некакво наводно законско решение за кое подоцна се покажа дека, воопшто, и не постои ниту, пак, се расправало за него во Собранието… но затоа паметам дека најфлагрантната лажна вест ја чувме сите од нашиот бивш премиер, од нашиот бивш министер за надворешни работи и од уште двајца високи функционери од актуелната власт за „авионското“ добивање датум за започнување преговори со Европската Унија… И потоа истите тие утврдуваат и санкционираат лажни вести по примерот на онаа нашата народна „кадија те тужи – кадија те суди!“. Каква иронија!? – вели Јачева-Улчар. Таа го посочува избивањето на војната во Украина како подлога за да се види појасно мрачната страна на лажните вести. Во ваква ситуација кога различно „настроени“ медиуми пласираат најразновидни вести про ет контра: Путин, Русија, Украина, НАТО, Бајден, Европска Унија итн., итн… – многу тешко станува да бидеш веродостојно информиран, зашто и многу поумни и поискусни од мене признаваат дека една е војната на теренот, а друга е војната што ја креираат медиумите со „дотерувањето“ на: фактите, бројките и „приказните“ за тоа што реално се случува на боиштата во Украина. Затоа и сега, како и претходно, се обидувам, главно, да се информирам од најмалку два опозитни медиуми што не „тераат“ иста линија на известување. Сметам дека вистината е некаде на средината, но и таму не е докрај чиста и кристално јасна. Во меѓувреме, не заборавам на претходното искуство, на сопствената интуиција за тоа што е лажно, а што не е… не судам, не зафаќам страна и навивам што побргу да заврши оваа свинштина што го фрли човештвото во очај и страв… – завршува Јачева-Улчар. Васко Шутаров: Исклучително сум внимателен со постирањето содржини на социјалните медиуми Оној што прв рекол дека добрата идеја и добрата информација еден ден ќе бидат најважен ресурс во човечкиот живот, навистина ја имал златната акција в раце, бидејќи токму такво време актуелно живееме сега. Сите сме еднакво изложени на брутална инвазија од информации, но не секој од нас има доволно време, стекнати вештини или искуство, тој силен проток од информации добро да го протресе, како што низ сито, решето и многу бистра вода доаѓале до златo, трагачите по овој благороден метал. Денес да се допре до вистинската информација или до вистината во мноштвото од информации е вредно како злато. Посебно во време на поствистина, време во кое информацијата што денес ни се причинила вредна како злато, по одредено време изгубила секакво значење или вредност – вели Васко Шутаров, универзитетски професор, доктор на политички науки. Токму поствистината што оперира повеќе со моментални чувства отколку со објективни показатели, може полесно да го по(д)веде Шутаров отколку класичните и провидни дезинформации или полувистинитите информации. Имам поминато доволно активно време во политиката, знам како се креира информација или како се моделира јавно мнение по одредено прашање, а и им предавам на студенти Односи со јавност, за среќа предавам и Геополитика и Меѓународни односи, па од домашните и меѓународните теми не се сеќавам кога последно сум бил наведен на дезинформација. Темите од меѓународната политика што ги пласираат нашите медиуми имам обичај да ги проверам и во светски медиуми, за кои сметам дека имаат високо ниво на објективност и професионалност. Така што, дотука немам проблем. Исклучително сум внимателен со објавувањето содржини на социјалните медиуми, бидејќи не би сакал во ниеден случај, макар и од невнимание, да се најдам во одреден синџир од дневна доза споделени дезинформации, а и немам такво искуство што би го паметел и од кое денес би се срамел – споделува нашиот соговорник. Шутаров признава дека е особено внимателен и критичен кон пласираните информации, особено за време на двегодишната здравствена криза, но и за актуелната руско-украинска војна. Моите ставови и мојата вистина ги пласирам преку колумни, кои и денес препрочитувајќи ги, по една или две години по пишувањето, повторно би ги потпишал. Но, тоа што понекогаш знае утрински да ме боцне и размрда е кога некој спомен од Фејсбук ќе ме потсети на некој статус во кој ме повела не некаква дезинформација, туку некоја тогашна актуелна поствистина набиена со прилична доза емоции и најчесто поврзана со некое чувство за индивидуална неправда или неправда поврзана со државата. Во вториов случај тоа најчесто биле поствистини пласирани или од српски или од бугарски медиуми, кои и покрај блискоста на јазиците добиле некаква друга смисла на македонски јазик или биле фрагментарно и некритички преземени од нашите медиуми, па ме навеле на одреден коментар, кој по одредено време изгубил секаква релевантност. И тоа се случувало кога сум немал време да ја проверам изворно информацијата на српски или на бугарски јазик, или сум го пренебрегнал нивното исчитување меѓу редови. Критичен сум кон својата наивност и во тој случај знам и фејсбук-споменот да го споделам, колку да ми „трепка“ за да не ми се повторува – признава Шутаров. Дарија Андовска: Некогаш дообјаснувам, а некогаш бришам објава За професорката на Факултетот за музичка уметност и композиторка Дарија Андовска, насловите на вестите многу често се така формулирани што „човек мора прво да се ослободи од афектот што го создаваат за да процени дали станува збор за дезинформација“. Манипулацијата останува за лесно поводливата публика, која во вакви кризни и тешки времиња, реагира многу повеќе емотивно и во афект отколку рационално, што е и разбирливо. Не многу дамнешен пример –интонирањето на химната на Македонија од воениот оркестар, при посетата на бугарскиот премиер. Веста беше пуштена како скандалозна – не бил отпеан текстот на македонската химна. Да, текстот не се пее кога химната ја свири воен оркестар. Па не биле сите строфи. Да, не се сите строфи кога музиката се повторува во секоја од нив, а во вакви околности се внимава должината на химните што се интонираат, да биде приближно иста – вели Андовска. Како реагира Андовска во случај кога ќе сфати дека можеби на социјалните мрежи споделила дезинформација. Доколку сум објавила нешто што понатаму се покажува како дезинформација, во зависност од релевантноста на објавата и веста (а и колку брзо сум изреагирала) решавам дали ќе ставам дообјаснување или во целост ќе ја избришам. Иако, морам да признаам, навистина исклучително ретко ми се случува да не проверам, особено зашто сите мои објави се со лично видување и интерпретација на нештата, а за тоа се потребни информации од повеќе страни. И доза на хумор – вели таа. „Најхрабриот чин е сè уште да мислите самостојно. Гласно“ – рекла Коко Шанел, потсетува композиторката. Сметам дека односот кон себе, мене ми помага да се штитам од дезинформации. Менталната и емоционалната хигиена се секогаш поврзани со самостојното размислување, без подлегнување на притисок, за да не биде човек подложен на манипулација. Автор: Сребра Ѓорѓијевска Текстот е подготвен во  рамки на проектот „Fostering Improved Media Standards”, што го координира Мрежата за професионализација на медиумите во Југоисточна Европа (СЕЕНПМ), чија што членка е МИМ. Проектот е поддржан од „National Endowment for Democracy“ (НЕД).